RUNAKUNAPAK ÑANKUNA PASKAY

LOS CAMINOS ABIERTOS POR LOS INDÍGENAS

OPEN ROADS BY INDIGENOUS PEOPLE

RESUMEN

KALLARI

Ecuador mamallakta runakunaka ima ñankunatatak paskarkakuna. Imashinatak chay ñankuna-

taka paskarkakuna. Imapaktak ñankunataka paskarkakuna. Kay tapuykunatami kay killkapika,

Chimborazo runakunapak kawsayta rikushpa kay killkaka kutichin. Kallaripika imatak ñan

kashkatami rikuchin. Katika imashina runakunapak kawsay kashkamantami riman. Kimsa

nikipika imallakunata runakuna ñanta paskashpa hapishkamantami killkan.

Rikuchik shimikuna: hapikunapish; mañaykuna; ñankuna; runakuna.

Este artículo reflexiona sobre las reivindicaciones de los pueblos indígenas en el Ecuador, a

partir del análisis de los procesos de lucha social de la población indígena de Chimborazo,

desde la década de los cuarenta del siglo pasado, hasta la actualidad. En la primera parte,

tomando como punto de partida la metáfora del camino, se señala el sentido que el camino

posee para el mundo indígena. En un segundo momento se describen los problemas sociales,

económicos y políticos a los que se han enfrentado y a manera de conclusión se abordan los

logros que las poblaciones indígenas han alcanzado en la escena social y política.

Palabras clave: demandas; indígenas; logros; procesos.

ABSTRACT

This article reflects on the claims of indigenous peoples in Ecuador, based on the analysis of the

social struggle processes of the indigenous population of Chimborazo, from the forties of the

last century to the present. In the first part, taking as a starting point the metaphor of the road,

the meaning that the road has for the indigenous world is pointed out. In a second moment, the

social, economic and political problems they have faced are described and, in conclusion, the

achievements that indigenous populations have achieved in the social and political scene are

addressed.

Keywords: demands; indigenous; achievements; processes

Luis Alberto Tuaza Castro

Universidad Nacional de Chimborazo

ltuaza@unach.edu.ec

Recibido para revisión: 03-noviembre-2016

Aceptado para publicación: 12-diciembre-2016

REVISTA CHAKIÑAN, 2016, Nº.1, DICIEMBRE, (6-19), ISSN 2550-6722

ÑANMANTA

Ñawpa punchakunaka manarak kunan shina

ñankuna tiyakpika, runakunaka chaki

ñankunatami wiñachikkuna karka. Chaki

ñankunaka maypika hacienda chawpitami

yallikkarka, maypika waykukunata,

mayukunata, pampata, wichita, kinrita

mishashpami rik karka. Chay chaki ñanku-

naka ayllu llaktakunata, shuktak llaktaku-

nawan, hatun llaktawanpishmi tantachik

karka.

Ñanka imapaktak kan. Karu llaktakunata

tantachinkapak, ukta purinapak, hawalla

maymanpish rinkapak, maymanpish

yaykunkapak, kishpiritapish charinkapak.

Ñanka maypika muskuykunapishmi kan

(Moro 2005), muskuykuna paktachunpishmi

kan. Eduardo Galeano, muskuykunamanta

rimashpaka ninmi, “muskuyka purinapakmi

kan. Muskuy illakllaka mana puri tukunchi-

kchu” (Galeano 2010). Ñan illakllaka imas-

hinatak purishun, imashinatak tantanakus-

hun, imashinatak shuktak llaktakunaman

rishun, ima shinatak shuktak runakunata

riksishun. Hatun Columbe runakunata,

ñawpa hacienda pachakunapi kishpirinapak,

tantachik tayta Manuel Agualsacaka (rima-

chishka, 20 mayo 2013)

ninmi, “ñawpa

punchakunaka runakunaka mana ñankunata

charirkanchikchu, mana kunan shina hawa-

lla maymanpish ri tukurkanchikchu. Shina-

pish tantanakushpami mushuk ñankunata

paskarkanchik”. Ari, mushuk ñankunata

pashkashpami hacienda llaki kawsayman-

taka kishpirirkakuna, tantanakuykunatapish

wiñachirkakuna, Ecuador mama llaktapi,

shuktak América Latina llaktakunapipish

rikurirkakuna.

Chaki ñankunata paskashka katika, ña

antawakuna ayllu llaktakunaman chayay

kallarikpika, kati watakunataka runakunaka

antawa purina suni ñankunatami paskar-

kakuna. Shinapish, chay ñankunaka chaki-

shka killakunapi ashka yutulwan kakta

rikushpa, tamia punchakunaka ashka

uktukunawan, mapa yakukunawan kakta

rikushpaka, runakunaka ñanta rumiwan

allichinatami munarkakuna.

Kunan punchakunaka rumikunapish maypi-

ka antawata llakichikta rikushpaka asfaltuta

churashpami sumak ñankunata rurakunku-

na. Kaya minchaka ima ñankunashi riku-

rinkakuna. Runakunaka washa, washami

mushuk ñankunata mashkana kashkata,

paskana kashkata rikukunkuna.

Shinapish, ñanta paskanaka maypika mana

hawallachu karka. Runakuna chaki ñanku-

nata paskay kallarikpika, haciendayuk

runakuna, mayordomokuna, kipukunapish

harkakkunami karka, shinallatak kichukku-

napishmi karkakuna. Rumicruz ayllullakta-

manta mama Isabel Sisaka

(rimashka, 16

abril 2016)

nikmi karka, “ñawpa hacienda

tiyay punchakunaka, runakunaka maytapish

mana ri tukurkanchikchu. Mayjan chaki

ñanta hacienda cebada chawpita paskashpa

rikpi, michina pampakunata yallishpa rikpi-

ka, ñapish mayordomo, kipu shamushpaka

muchikuta kashpa, ponchota, baytata

kashpa, makashka jawami kichushpa rikku-

na karka”. Kay churanakunata tikra

japinkapakka runakunaka, ishki punchaku-

natami haciendayukpak yamkalla

llankakkuna karka.

Shuk punchami hatun ñanta rinata killas-

hpaka, chawpi hacienda pampata rik kani.

Ñapish mayordomo mishuka, washamanta

shamuywan, manchanayta rimashpaka ñuka

muchikuta kichushpa rik. Ñukapish rimak-

mi kani. Shinapish muchiku, mushuk kunan

rantishkalla kashkamantaka ishki

punchakunata haciendapi yankalla tsamay-

man rik kani. Ishki puncha llankashka

katimi mayordomoka muchikutaka

kutichirka. (Sisa, rimashka, 16 abril 2016)

Chaki ñankunataka karikuna, warmikuna

tutamantata, chishikunatapish pakalla puri-

kkuna karka. Shinapish ña wakin ayllullak-

takunapi yachana wasikuna tiyarikpika,

wawakunapish chaki ñanta puri kallarir-

kakuna. Maypika wawakunatapish hacien-

dayukkunaka llakichirkakuna. Ballagán

ayllullaktamanta mama Valeria Anaguarqui-

ka ninmi:

Nuka taytituka, ama ñukanchik pay shina

ñakarichunka tukuy wawakunatami San

Juan yachana wasiman kacharka. Chay

punchakunaka ñankunaka mana tiyarkachu.

Ñukanchikka hacienda michina chawpi

pampatami kallpashpa rik kanchik. Shuk

punchaka, mayordomo ñukanchik rikukta

rikushpaka, allkuta kayashpami llakita kani-

chik. Ashkatami wakak kanchik. Kanichi-

shka jawa, ñukanchik killkana kamukunata-

pishmi chichushpa rik. Ashka llakita apari-

shpami yachak kanchik. (Tuaza 2012:138)

Kati punchakuna, hacienda tukurikpika

antawa purina ñankunatami runakunaka

paskarkakuna. Chay ñankunata pashkakuy

punchakunapika, shinallatak ashka

jarkaykunami tiyarka. Wakin runakunaka

nikkuna karka: “imapaktak hatun ñankuna-

taka paskashun, mana antawata charinchi-

kka, yanka mishukunapak antawakunallami

purinka, ñatak shuwakuna shamunman” (S.

Sanunga, rimashka, 20 agosto 2016)

. Kutin

wakin runakunaka: “ñanka allpata kishkiya-

chinka, pipish, maymantapish hawalla

purinka” (M. Atupaña, rimashka, 12 noviembre

2007)

nishpami, mancharishpa harkakkuna

karka. Maypika mishukunapishmi

harkakkuna karka. “Ñukanchik ñankunata

hatun maquinawan paskakukta mishukuna

yachashpaka, kayllamantatatak compadre-

kunata harkachun yachachishpa kachakkuna

karka. “Runakunaka mana hatun ñankunata

mutsurinkichikchu. Maytatak mamallakta

kamachikka yanka kankunapak llaktakuna-

pika kullkita shitakrinka” nikkunami karka.

Chayta uyashpaka compadrekunaka, ayllu-

llaktata pushakkunata makakkuna karka,

mana valichik karkakuna” (N. Sanunga,

rimashka, 15 mayo 2015).

Kunan punchakunapish, asfalto ñankunata

runakuna paskakushkata yachashpaka,

wakin runakunaka ninmi, “imapaktak

ñankunataka allichikunkunari. Asfaltoka

hatun llaktakunallapakmari mutsurin. Kay-

manka ima shamuna kakpitakmari allichina

kankari ninkunami”

(J. Huishka, rimashka, 20

enero 2017)

. Shinapish chay tukuy mancha-

ykunata mishashpami runakunaka ñankuna-

ta washa paskashpa shamushkakuna.

REVISTA CHAKIÑAN, 2016, Nº.1, DICIEMBRE, (6-19), ISSN 2550-6722

RUNAKUNAPAK ÑAWPA

KAWSAY

Ecuador, Chimborazo runakunapak kaw-

sayta rikukpika, ñawpa punchakunaka ashka

llakimi karka. España runakuna shamushka

katika, hacienda kawsaymi kallarirka.

Runakunaka haciendakunapimi allpata

charinapak allichina (1964-1973) shamu-

nakama ashkata ñakarishpa kawsarkakuna

(Breton 2012). Haciendaka hatun mamallak-

ta ukupi, uchilla mamallakta shinami karka

(Tuaza 2011). Runakunaka haciendapi tiyak

wiwakunashinami karka. Tutamanta, mana-

rak allí pakarimanta, tutakamami yankalla

llankashpa kawsakkuna karka. Hacien-

dayukka paypak munayta rurashpami llaki-

chik karka. Runakunaka imatapish paykuna-

pak yuyaymantaka mana rurak tukurkakuna-

chu. Maymanpish paykuna riktaka hacien-

dayukka mana sakikchu (Hurtado 2007).

Alli amukuna nishka hacendadukunami,

maypika, runakuna kawsachun, uchilla

wasipunkuta kukkuna karka. Kay wasi-

punkumantami, llakita llankashpa runaku-

naka kawsakkuna karka (Tuaza 2014).

Chashna llakikunapi kawsakukpika, ñapish

ñanta mashkana mutsurirka. Pull, Guamote

kitipika, Tayta Ambrosio Lasso Federación

Ecuatoriana de Indios (FIE), Partido Comu-

nista runakunawan, mama Dolores Cacuan-

gowan tantarishpa, runakuna kishpirichun

Ñawpa punchakunaka manarak kunan shina

ñankuna tiyakpika, runakunaka chaki

ñankunatami wiñachikkuna karka. Chaki

ñankunaka maypika hacienda chawpitami

yallikkarka, maypika waykukunata,

mayukunata, pampata, wichita, kinrita

mishashpami rik karka. Chay chaki ñanku-

naka ayllu llaktakunata, shuktak llaktaku-

nawan, hatun llaktawanpishmi tantachik

karka.

Ñanka imapaktak kan. Karu llaktakunata

tantachinkapak, ukta purinapak, hawalla

maymanpish rinkapak, maymanpish

yaykunkapak, kishpiritapish charinkapak.

Ñanka maypika muskuykunapishmi kan

(Moro 2005), muskuykuna paktachunpishmi

kan. Eduardo Galeano, muskuykunamanta

rimashpaka ninmi, “muskuyka purinapakmi

kan. Muskuy illakllaka mana puri tukunchi-

kchu” (Galeano 2010). Ñan illakllaka imas-

hinatak purishun, imashinatak tantanakus-

hun, imashinatak shuktak llaktakunaman

rishun, ima shinatak shuktak runakunata

riksishun. Hatun Columbe runakunata,

ñawpa hacienda pachakunapi kishpirinapak,

tantachik tayta Manuel Agualsacaka (rima-

chishka, 20 mayo 2013)

ninmi, “ñawpa

punchakunaka runakunaka mana ñankunata

charirkanchikchu, mana kunan shina hawa-

lla maymanpish ri tukurkanchikchu. Shina-

pish tantanakushpami mushuk ñankunata

paskarkanchik”. Ari, mushuk ñankunata

pashkashpami hacienda llaki kawsayman-

taka kishpirirkakuna, tantanakuykunatapish

wiñachirkakuna, Ecuador mama llaktapi,

shuktak América Latina llaktakunapipish

rikurirkakuna.

Chaki ñankunata paskashka katika, ña

antawakuna ayllu llaktakunaman chayay

kallarikpika, kati watakunataka runakunaka

antawa purina suni ñankunatami paskar-

kakuna. Shinapish, chay ñankunaka chaki-

shka killakunapi ashka yutulwan kakta

rikushpa, tamia punchakunaka ashka

uktukunawan, mapa yakukunawan kakta

rikushpaka, runakunaka ñanta rumiwan

allichinatami munarkakuna.

Kunan punchakunaka rumikunapish maypi-

ka antawata llakichikta rikushpaka asfaltuta

churashpami sumak ñankunata rurakunku-

na. Kaya minchaka ima ñankunashi riku-

rinkakuna. Runakunaka washa, washami

mushuk ñankunata mashkana kashkata,

paskana kashkata rikukunkuna.

Shinapish, ñanta paskanaka maypika mana

hawallachu karka. Runakuna chaki ñanku-

nata paskay kallarikpika, haciendayuk

runakuna, mayordomokuna, kipukunapish

harkakkunami karka, shinallatak kichukku-

napishmi karkakuna. Rumicruz ayllullakta-

manta mama Isabel Sisaka

(rimashka, 16

abril 2016)

nikmi karka, “ñawpa hacienda

tiyay punchakunaka, runakunaka maytapish

mana ri tukurkanchikchu. Mayjan chaki

ñanta hacienda cebada chawpita paskashpa

rikpi, michina pampakunata yallishpa rikpi-

ka, ñapish mayordomo, kipu shamushpaka

muchikuta kashpa, ponchota, baytata

kashpa, makashka jawami kichushpa rikku-

na karka”. Kay churanakunata tikra

japinkapakka runakunaka, ishki punchaku-

natami haciendayukpak yamkalla

llankakkuna karka.

Shuk punchami hatun ñanta rinata killas-

hpaka, chawpi hacienda pampata rik kani.

Ñapish mayordomo mishuka, washamanta

shamuywan, manchanayta rimashpaka ñuka

muchikuta kichushpa rik. Ñukapish rimak-

mi kani. Shinapish muchiku, mushuk kunan

rantishkalla kashkamantaka ishki

punchakunata haciendapi yankalla tsamay-

man rik kani. Ishki puncha llankashka

katimi mayordomoka muchikutaka

kutichirka. (Sisa, rimashka, 16 abril 2016)

Chaki ñankunataka karikuna, warmikuna

tutamantata, chishikunatapish pakalla puri-

kkuna karka. Shinapish ña wakin ayllullak-

takunapi yachana wasikuna tiyarikpika,

wawakunapish chaki ñanta puri kallarir-

kakuna. Maypika wawakunatapish hacien-

dayukkunaka llakichirkakuna. Ballagán

ayllullaktamanta mama Valeria Anaguarqui-

ka ninmi:

Nuka taytituka, ama ñukanchik pay shina

ñakarichunka tukuy wawakunatami San

Juan yachana wasiman kacharka. Chay

punchakunaka ñankunaka mana tiyarkachu.

Ñukanchikka hacienda michina chawpi

pampatami kallpashpa rik kanchik. Shuk

punchaka, mayordomo ñukanchik rikukta

rikushpaka, allkuta kayashpami llakita kani-

chik. Ashkatami wakak kanchik. Kanichi-

shka jawa, ñukanchik killkana kamukunata-

pishmi chichushpa rik. Ashka llakita apari-

shpami yachak kanchik. (Tuaza 2012:138)

Kati punchakuna, hacienda tukurikpika

antawa purina ñankunatami runakunaka

paskarkakuna. Chay ñankunata pashkakuy

punchakunapika, shinallatak ashka

jarkaykunami tiyarka. Wakin runakunaka

nikkuna karka: “imapaktak hatun ñankuna-

taka paskashun, mana antawata charinchi-

kka, yanka mishukunapak antawakunallami

purinka, ñatak shuwakuna shamunman” (S.

Sanunga, rimashka, 20 agosto 2016)

. Kutin

wakin runakunaka: “ñanka allpata kishkiya-

chinka, pipish, maymantapish hawalla

purinka” (M. Atupaña, rimashka, 12 noviembre

2007)

nishpami, mancharishpa harkakkuna

karka. Maypika mishukunapishmi

harkakkuna karka. “Ñukanchik ñankunata

hatun maquinawan paskakukta mishukuna

yachashpaka, kayllamantatatak compadre-

kunata harkachun yachachishpa kachakkuna

karka. “Runakunaka mana hatun ñankunata

mutsurinkichikchu. Maytatak mamallakta

kamachikka yanka kankunapak llaktakuna-

pika kullkita shitakrinka” nikkunami karka.

Chayta uyashpaka compadrekunaka, ayllu-

llaktata pushakkunata makakkuna karka,

mana valichik karkakuna” (N. Sanunga,

rimashka, 15 mayo 2015).

Kunan punchakunapish, asfalto ñankunata

runakuna paskakushkata yachashpaka,

wakin runakunaka ninmi, “imapaktak

ñankunataka allichikunkunari. Asfaltoka

hatun llaktakunallapakmari mutsurin. Kay-

manka ima shamuna kakpitakmari allichina

kankari ninkunami”

(J. Huishka, rimashka, 20

enero 2017)

. Shinapish chay tukuy mancha-

ykunata mishashpami runakunaka ñankuna-

ta washa paskashpa shamushkakuna.

runakunata tantachirka, kishpirinapak

llankayta kallarirka. Shinapish runakuna

kishpirichun, ñankunata kaskanaka mana

hawallachu karka. Galte haciendayukka,

paytaka wasimanta llukshichishpa kacharka,

wasita rupachichirka. Kutinllatak Pull ayllu-

llaktaman tikrakta rikushpaka, mayordomo,

kipuwan wasiman shamushpami paypak

ñawpakpi paypak warmi wawata llakichirka.

Shinapish mana manchashpallami kati

watakunataka, runakunata tantachishpa,

kamachikunata katishpa hacienda allpayuk-

ta, Galtemanta llukshichishpa kacharka.

Kati punchakunataka runakunaka hacienda-

ta tukuchishpa, allpata rantishpa hapirkaku-

na, kishpirita charirkakuna. Chay punchaku-

naka ayllullaktata (1937), llankaymanta

rikuna (1938) kamachikunami tiyarka,

shinapish runakunapakka pakashka, mana

riksishka kamachikunami karka.

Ña waranka iskun patsak kanchis chunka

ishkay watapika runakunaka FEImanta

shikanyashpami, Tayta Monseñor Leonidas

Proaño pak yanapaywan Ecuador runakuna-

pak rikcharimuy, ECUARUNARI tanta-

nakuyta wiñachirkakuna. Kay tantanakuyka

runakuna pushashka, allpamanta, kawsay-

manta, kishpirinamantapishmi llankayta

kallarirka. Kay tantanakuymanta, Mama

Valeria Anaguarquika kashnami nin:

“ñukanchikka kinkin tantanakuytami nunar-

kanchik. Ari, FEIwanka allpamanta maka-

nakurkanchikmi, shinapish mishukuna

pushashka tantanakuymi karka. Runakunaka

mishukuna ima nishkata uyashpa “ari” nina-

llami karka. Runakuna pushashka tanta-

nakuytatakmi charinata munarkanchik.

Tayta Obispo Proañopak yanapaywanmi

ECUARUNARIta wiñachirkanchik” (Tuaza

2012:144). Kay tantanakuyta wiñachishpa-

mi runakunaka, allpamanta makanakurkaku-

na, runa kawsaytapish sinchiyachirkakuna.

Shinallatak shuktak llakta runakunapak

tantanakuykunawan wankurirka, kati

watakunataka runakunapak yuyaymanta,

kawsaymanta llankarka. Kati watakunaka

ECUARUNARIka Confederación de

Pueblos y Nacionalidades Indígenas del

Ecuadorwan (CONAIE), tantarishpa

runakunapak Chashnami ña waranka iskun

patsak pusak chunka, pusak watapakka,

Confederación de las Nacionalidades Indí-

genas del Ecuadorpi (CONAIE) tantarishpa-

mi runakunaka kikin rimaypi yachanata

chari kallarirkakuna.

Ayllullaktakunapi yachanawasikuna wiñari-

kpika, hacienda pachapi mana yachayman

rik warmikuna, karikunami yachayta kalla-

rirkakuna. Yayamamakunaka, wawakunata

yachanawasiman kacharkakuna. Manarak

yachanawasikuna tiyakpika, wakin runaku-

nallami killkanata, killkakatinata yachar-

kakuna. Ashtawanka kari wamprakunallami

yachanawasimanka rikkuna karka. Warmi-

kunaka wasillapi, chakrallapi, wiwakuna-

llawan tiyachun nishkakunami karkakuna.

“Imapaktak warmika yachanata mutsun,

kari shina kanka. Hillu kanka, nishpami

yaya mamaka mana yachanaman ushushiku-

nataka kachakkuna karka” (Tuaza

2012:144).

Ña waranka iskun patsak iskun chunka wata

kakpika, runakunaka tukuy Ecuadorpimi

hatarikunata rurashpa, “runakunaka kaypimi

kanchik” nishpa, llaktakunata kamachina

ukupi rikurita kallarirkakuna. Manarak kay

makanakuykuna tiyakpika, runakunaka

mana pushak kankapak akllari tukurkakuna-

chu. Kamakkuna kanapak tantanakuykuna-

pipish, mishukunallatami kamachikkuna

tukuchunka akllakkuna karka. “Ñukanchik

runakunataka imapak mana valichikkuna-

chu karkakuna. Kamachikkunata akllana

punchakuna chayamukllapimi, kamak

tukusha nik runakunaka ayllullaktakunaman

chayakkuna karka. Ayllullaktakunaman

chayashpaka: “ñukanchikmanta shitanki-

chik” nishpami sunpakunata, asha miku-

nakunata, hayak yakutapish upiachik

shamukkuna karka. Ña mishashka kipaka

mana ayllullaktakunaman tikrakkunachu

karka. Imakunata kamana ukukunapi

mañakrikpipish, mana riksik shina, mana

rimashpallami, imata mana rurakkuna

karka” (M. Atupaña, rimashka, 29 mayo

2009).

Ña waranka iskun patsak iskun chunka

watamanta runakunaka paykunapak kikin

kamachinapak tantanakuyta wiñachirkaku-

na. Kay tantanakuyka Pachakuik, Nuevo

País shutimi karka. Kay tantanakuypika,

tukuy pushanata munashpa akllariman

yaykukkunaka, runakunami karkakuna

(Friendenberg y Alcántara 2001). Runaku-

naka, ña mana ñawpa punchakunapi shina

washa katikkunalla tukunkapa rikurirkaku-

nachu. Ashtawanpish, kiti pushakkuna,

kitikunak, diputado, markata pushak tuku-

napakmi akllarinapi rikurirkakuna. Chay

watakunamanta, vali mana valipish, Coltapi,

Guamotepi, Chimborazopika runakunami

tukuy kamachikunapi pushashpa shamunku-

na.

Kullkita charina, wiñachinapipish runakuna-

pakka ñawpa pachakunaka ashka llakimi

karka. Haciendapika yankalla llankakkuna

karka. Shinallatak may llaktakunapi llankak

rishpapish ashalla kullkitami apamukkuna

karka. Runakuna mana pakta kullkita chari-

shkamanta, kullki wakichik runakunaka

manatak paykunamanka kullkita mañachik-

chu karka. Chaymanta runakunaka

chulkukunamanmi imapak kullki mutsuri-

kpika mañakkuna karka. Kunan punchaku-

naka tawka llaktakunapimi runakunapak

kullki wakichina, mañachinapakpish tanta-

nakuykuna tiyan (Charco 2014). Ash-

tawanka washa llakta Ambato, Chiboleo,

Pilahuín runakunami kay tantanakuykuna-

taka wiñachishkakuna. Kunan punchaku-

naka Kullki wasi, Mushuk Runa, Esencia

Indígena, Chiboleo shuktak, shuktak kullki

wakichina, mañachina tantanakuykuna

tiyan. Kay tantanakuykunaka runakunaman

kullkita jawalla mañachinkuna. Kay tanta-

nakuykunaka runakunapak kawsayta riksi-

shpa, runa yuyawan, runakunata yanapanku-

na, shinapish wakinkunaka kutin, runakuna-

llatatak ashka wawa kullkita churashpa

llakichinkuna ninmi. Shinapish runakuna-

pak kikin kullki wakichina, mañachina

tantanakuykuna tiyashpaka, runakunata

ñawpakman pushan, runakunapish valishka-

ta rikuchin. Mushuk ñan paskashka shinami

rikurin.

Runakunaka shinallatak takikunapipish

ñanta paskashkakuna. Ñawpa pachakunapi-

ka mishu takikkunallami tiyarkakuna.

Runakuna takikkuna kachun, mishukunaka

mana sakirkakunachun. Kunan punchakuna-

pika tawka kari, warmi takikkunami tiyan.

Chimborazo markapika, Nelly Janeth,

Delfín Quishpi, Ángel Guaraca, Marquitos

Pukllay, shutak sumak takikkunapishmi

tiyan. Paykunapak takikunaka runakuna-

pakpish, mishukunapakpish ashka munas-

hkami kan. Shinallatak, paykunapak takiku-

nataka karu llakta Estado Unidospi, Europa-

pipishmi uyankuna. Kay takikkunaka

paykunapak takiwan kichwa rimay kawsa-

chun, riksishka kachunpishmi llankashkaku-

na.

Shinallatak kuna punchakunaka, runaku-

naka paykunapak ayllu llaktakunamanta

llukshishpami hatun villa ukukunapi kaw-

sankuna. Villakunapi kawsakrinkapakka,

ayllullaktakunatami shitashpa rinkuna. Ima-

mantatak ayllullaktakunata sakinkuna.

Maypika ayllu llaktakunapika mana kawsay

tiyanalayami kan. Allpaka ña mana ñawpa

punchakunapi shina murukunata pukunchu.

Murukunata katukrikpipish ashalla kullkita-

mi kunkuna. Shinaka kullki illakllaka mayta

mana wawakunata allí chari tukunkunachu.

Shinapish wakin runakunaka hatun villaku-

napimi kawsayta mashkanaman rishkakuna.

Chaypimi wawakunata yachanawasikunapi

churankuna. Ayllullakta tantaritapish wiña-

chinkuna. Riobamba villa kuchu imapika,

kunan punchakunaka tawka runakunami

allpata rantishpa, wasikunata shayachi-

shkakuna. Kitu villapipish tawka runakuna-

mi paykunapak kikin wasikunata ruras-

hkakuna (Yépez 2013).

Shinallatak, wakin runakunaka karu Estados

Unidos, Europa llaktakunatami rishkakuna.

Queens New Yorkpika Cañar runakuna,

Chimborazo runakuna tawka runakunami

kikin ayllullakta tantarita rurashpa kaw-

sankuna. Imashinami ayllullaktakunapi

tantanakunkuna, raymikunata rurankuna,

chashnallatakmi kay karu llaktakunapipish

tantarinkuna, raymikunata rurankuna. Chim-

borazo kuchulla ayllullaktakunamanta rik

runakunaka ñiño Jesuspak raymita rurashpa-

mi tantanakunkuna, takinkuna. Shinallatak

kuchulla departamentokunata arrendashpa,

chawpipika shuk departamentutaka ayllu-

llaktapak tantarina wasita rurashpami kaw-

sankuna. Wakin runakuna Ecuadormanta

chay llaktaman rikpika, paykuna llankayta

hapinkakamani tukuy tantarishpa yana-

pankuna. Paykunapak tantanakuyta ñawpak-

man pushachunka tantachik, pushak runaku-

natapishmi charinkuna. Ima llakikuna

japikpipish, mana karu llakta kamachikku-

napakman rishpallami, paykuna pura llaki-

kunata allichinata yachankuna.

Shinallatak Kitupi, Riobambapi, runakunaka

paykunapak ayllullaktata wiñachishpa kaw-

sankuna. Paykuna ñawpa kawsana ayllullak-

takunapi shinallatak, minkakunata, tanta-

nakuykunata ruranata yachankuna. Sumak

rikuy, Licán ayllullaktata pushak tayta

David Malanka (rimashka, 15 abril 2016)

kashnami nin:

Ñukanchik wawakunaman allí yachayta

kunkapak, asha llankaykunata charinkapak,

ñukanchik ayllullaktakunata sakishpa

shamushkanchik. Shinapish runa

kawsaytaka mana sakishkanchikchu.

Kaypi

tantanakunchik, minkata ruranchik, raymi-

kunata charinchik. Ñukanchik ciudadelapi

yaku tiyachun, achik tiyachun, ñan

tiyachun, ñukanchik kikinmi llankashkan-

chik, ramakunata churashkanchik. Munici-

piopish, junta parroquialpish, ñukanchik

llankashka katimi rikurimushkakuna.

Maypika kullkita hapinkapakllami shamus-

hkakuna. Ayllullaktapi layallatakmi kaypi-

pish kawsanchik.

Ari, ayllullaktapi shinami, yanapaykuna

tiyan, tantarikuna tiyan. Tayta Ascencio

Pillajo (rimashka, 20 junio 2016), ñawpa

San Juan de Pallumanta, kunanka San

Vicente de Lacas, Riobamba kuchullapi

kawsakka ninmi: “runakunaka tukuy llaki-

kunatami charinchik. Maypika kullkitapish

mana hawalla hapi tukunchikchu. Kullkita

imata rantinakunapak mutsurishpaka, ayllu

purami mañachinakunchik. Killapak, ishki

killapak kashpa mañachinchikllami. Mana

wawa kullkita mañanchikchu. Ima pacha ña

kullkiwan kashpaka tikrachinchikllami”.

Ayllullaktakunapi shina, wankurinakushpa,

makikunata kunakushpami runakunaka

villakunapi kawsana ñanta paskankuna, ima

llakikunatapish mishankuna.

Kay ñan paskaykunawanka imatatak

runakunaka hapishkakuna. Ñawpa

punchakunapika, haciendata mishashpami,

ayllullaktakunata wiñachirkakuna, allpata

hapirkakuna, kishpirita tarirkakuna. Tanta-

nakuywanka ña mana manchankunachu.

Imatapish hawallami charinkuna, ima llaki-

kunatapish hawallami mishankuna. Chim-

borazo markapika kunanka ña mana hacien-

dakuna tiyanchu. Tukuymi runakunapak

allpa kan. Shinallatak, tawka ayllu llaktaku-

na, tawka tantarikunapishmi tiyan.

Ñanta paskashkamantami, kunanka

wawakunaka yachanawasikunaman rinku-

na. Ña tawka runakunamanta pushakkuna,

kamachik yachakkuna, yachachikkuna,

shuktak yachak runakunapish, warmikuna-

pish tiyankuna.

REVISTA CHAKIÑAN, 2016, Nº.1, DICIEMBRE, (6-19), ISSN 2550-6722

Ecuador, Chimborazo runakunapak kaw-

sayta rikukpika, ñawpa punchakunaka ashka

llakimi karka. España runakuna shamushka

katika, hacienda kawsaymi kallarirka.

Runakunaka haciendakunapimi allpata

charinapak allichina (1964-1973) shamu-

nakama ashkata ñakarishpa kawsarkakuna

(Breton 2012). Haciendaka hatun mamallak-

ta ukupi, uchilla mamallakta shinami karka

(Tuaza 2011). Runakunaka haciendapi tiyak

wiwakunashinami karka. Tutamanta, mana-

rak allí pakarimanta, tutakamami yankalla

llankashpa kawsakkuna karka. Hacien-

dayukka paypak munayta rurashpami llaki-

chik karka. Runakunaka imatapish paykuna-

pak yuyaymantaka mana rurak tukurkakuna-

chu. Maymanpish paykuna riktaka hacien-

dayukka mana sakikchu (Hurtado 2007).

Alli amukuna nishka hacendadukunami,

maypika, runakuna kawsachun, uchilla

wasipunkuta kukkuna karka. Kay wasi-

punkumantami, llakita llankashpa runaku-

naka kawsakkuna karka (Tuaza 2014).

Chashna llakikunapi kawsakukpika, ñapish

ñanta mashkana mutsurirka. Pull, Guamote

kitipika, Tayta Ambrosio Lasso Federación

Ecuatoriana de Indios (FIE), Partido Comu-

nista runakunawan, mama Dolores Cacuan-

gowan tantarishpa, runakuna kishpirichun

runakunata tantachirka, kishpirinapak

llankayta kallarirka. Shinapish runakuna

kishpirichun, ñankunata kaskanaka mana

hawallachu karka. Galte haciendayukka,

paytaka wasimanta llukshichishpa kacharka,

wasita rupachichirka. Kutinllatak Pull ayllu-

llaktaman tikrakta rikushpaka, mayordomo,

kipuwan wasiman shamushpami paypak

ñawpakpi paypak warmi wawata llakichirka.

Shinapish mana manchashpallami kati

watakunataka, runakunata tantachishpa,

kamachikunata katishpa hacienda allpayuk-

ta, Galtemanta llukshichishpa kacharka.

Kati punchakunataka runakunaka hacienda-

ta tukuchishpa, allpata rantishpa hapirkaku-

na, kishpirita charirkakuna. Chay punchaku-

naka ayllullaktata (1937), llankaymanta

rikuna (1938) kamachikunami tiyarka,

shinapish runakunapakka pakashka, mana

riksishka kamachikunami karka.

Ña waranka iskun patsak kanchis chunka

ishkay watapika runakunaka FEImanta

shikanyashpami, Tayta Monseñor Leonidas

Proaño pak yanapaywan Ecuador runakuna-

pak rikcharimuy, ECUARUNARI tanta-

nakuyta wiñachirkakuna. Kay tantanakuyka

runakuna pushashka, allpamanta, kawsay-

manta, kishpirinamantapishmi llankayta

kallarirka. Kay tantanakuymanta, Mama

Valeria Anaguarquika kashnami nin:

“ñukanchikka kinkin tantanakuytami nunar-

kanchik. Ari, FEIwanka allpamanta maka-

nakurkanchikmi, shinapish mishukuna

pushashka tantanakuymi karka. Runakunaka

mishukuna ima nishkata uyashpa “ari” nina-

llami karka. Runakuna pushashka tanta-

nakuytatakmi charinata munarkanchik.

Tayta Obispo Proañopak yanapaywanmi

ECUARUNARIta wiñachirkanchik” (Tuaza

2012:144). Kay tantanakuyta wiñachishpa-

mi runakunaka, allpamanta makanakurkaku-

na, runa kawsaytapish sinchiyachirkakuna.

Shinallatak shuktak llakta runakunapak

tantanakuykunawan wankurirka, kati

watakunataka runakunapak yuyaymanta,

kawsaymanta llankarka. Kati watakunaka

ECUARUNARIka Confederación de

Pueblos y Nacionalidades Indígenas del

Ecuadorwan (CONAIE), tantarishpa

runakunapak Chashnami ña waranka iskun

patsak pusak chunka, pusak watapakka,

Confederación de las Nacionalidades Indí-

genas del Ecuadorpi (CONAIE) tantarishpa-

mi runakunaka kikin rimaypi yachanata

chari kallarirkakuna.

Ayllullaktakunapi yachanawasikuna wiñari-

kpika, hacienda pachapi mana yachayman

rik warmikuna, karikunami yachayta kalla-

rirkakuna. Yayamamakunaka, wawakunata

yachanawasiman kacharkakuna. Manarak

yachanawasikuna tiyakpika, wakin runaku-

nallami killkanata, killkakatinata yachar-

kakuna. Ashtawanka kari wamprakunallami

yachanawasimanka rikkuna karka. Warmi-

kunaka wasillapi, chakrallapi, wiwakuna-

llawan tiyachun nishkakunami karkakuna.

“Imapaktak warmika yachanata mutsun,

kari shina kanka. Hillu kanka, nishpami

yaya mamaka mana yachanaman ushushiku-

nataka kachakkuna karka” (Tuaza

2012:144).

Ña waranka iskun patsak iskun chunka wata

kakpika, runakunaka tukuy Ecuadorpimi

hatarikunata rurashpa, “runakunaka kaypimi

kanchik” nishpa, llaktakunata kamachina

ukupi rikurita kallarirkakuna. Manarak kay

makanakuykuna tiyakpika, runakunaka

mana pushak kankapak akllari tukurkakuna-

chu. Kamakkuna kanapak tantanakuykuna-

pipish, mishukunallatami kamachikkuna

tukuchunka akllakkuna karka. “Ñukanchik

runakunataka imapak mana valichikkuna-

chu karkakuna. Kamachikkunata akllana

punchakuna chayamukllapimi, kamak

tukusha nik runakunaka ayllullaktakunaman

chayakkuna karka. Ayllullaktakunaman

chayashpaka: “ñukanchikmanta shitanki-

chik” nishpami sunpakunata, asha miku-

nakunata, hayak yakutapish upiachik

shamukkuna karka. Ña mishashka kipaka

mana ayllullaktakunaman tikrakkunachu

karka. Imakunata kamana ukukunapi

mañakrikpipish, mana riksik shina, mana

rimashpallami, imata mana rurakkuna

karka” (M. Atupaña, rimashka, 29 mayo

2009).

Ña waranka iskun patsak iskun chunka

watamanta runakunaka paykunapak kikin

kamachinapak tantanakuyta wiñachirkaku-

na. Kay tantanakuyka Pachakuik, Nuevo

País shutimi karka. Kay tantanakuypika,

tukuy pushanata munashpa akllariman

yaykukkunaka, runakunami karkakuna

(Friendenberg y Alcántara 2001). Runaku-

naka, ña mana ñawpa punchakunapi shina

washa katikkunalla tukunkapa rikurirkaku-

nachu. Ashtawanpish, kiti pushakkuna,

kitikunak, diputado, markata pushak tuku-

napakmi akllarinapi rikurirkakuna. Chay

watakunamanta, vali mana valipish, Coltapi,

Guamotepi, Chimborazopika runakunami

tukuy kamachikunapi pushashpa shamunku-

na.

Kullkita charina, wiñachinapipish runakuna-

pakka ñawpa pachakunaka ashka llakimi

karka. Haciendapika yankalla llankakkuna

karka. Shinallatak may llaktakunapi llankak

rishpapish ashalla kullkitami apamukkuna

karka. Runakuna mana pakta kullkita chari-

shkamanta, kullki wakichik runakunaka

manatak paykunamanka kullkita mañachik-

chu karka. Chaymanta runakunaka

chulkukunamanmi imapak kullki mutsuri-

kpika mañakkuna karka. Kunan punchaku-

naka tawka llaktakunapimi runakunapak

kullki wakichina, mañachinapakpish tanta-

nakuykuna tiyan (Charco 2014). Ash-

tawanka washa llakta Ambato, Chiboleo,

Pilahuín runakunami kay tantanakuykuna-

taka wiñachishkakuna. Kunan punchaku-

naka Kullki wasi, Mushuk Runa, Esencia

Indígena, Chiboleo shuktak, shuktak kullki

wakichina, mañachina tantanakuykuna

tiyan. Kay tantanakuykunaka runakunaman

kullkita jawalla mañachinkuna. Kay tanta-

nakuykunaka runakunapak kawsayta riksi-

shpa, runa yuyawan, runakunata yanapanku-

na, shinapish wakinkunaka kutin, runakuna-

llatatak ashka wawa kullkita churashpa

llakichinkuna ninmi. Shinapish runakuna-

pak kikin kullki wakichina, mañachina

tantanakuykuna tiyashpaka, runakunata

ñawpakman pushan, runakunapish valishka-

ta rikuchin. Mushuk ñan paskashka shinami

rikurin.

Runakunaka shinallatak takikunapipish

ñanta paskashkakuna. Ñawpa pachakunapi-

ka mishu takikkunallami tiyarkakuna.

Runakuna takikkuna kachun, mishukunaka

mana sakirkakunachun. Kunan punchakuna-

pika tawka kari, warmi takikkunami tiyan.

Chimborazo markapika, Nelly Janeth,

Delfín Quishpi, Ángel Guaraca, Marquitos

Pukllay, shutak sumak takikkunapishmi

tiyan. Paykunapak takikunaka runakuna-

pakpish, mishukunapakpish ashka munas-

hkami kan. Shinallatak, paykunapak takiku-

nataka karu llakta Estado Unidospi, Europa-

pipishmi uyankuna. Kay takikkunaka

paykunapak takiwan kichwa rimay kawsa-

chun, riksishka kachunpishmi llankashkaku-

na.

Shinallatak kuna punchakunaka, runaku-

naka paykunapak ayllu llaktakunamanta

llukshishpami hatun villa ukukunapi kaw-

sankuna. Villakunapi kawsakrinkapakka,

ayllullaktakunatami shitashpa rinkuna. Ima-

mantatak ayllullaktakunata sakinkuna.

Maypika ayllu llaktakunapika mana kawsay

tiyanalayami kan. Allpaka ña mana ñawpa

punchakunapi shina murukunata pukunchu.

Murukunata katukrikpipish ashalla kullkita-

mi kunkuna. Shinaka kullki illakllaka mayta

mana wawakunata allí chari tukunkunachu.

Shinapish wakin runakunaka hatun villaku-

napimi kawsayta mashkanaman rishkakuna.

Chaypimi wawakunata yachanawasikunapi

churankuna. Ayllullakta tantaritapish wiña-

chinkuna. Riobamba villa kuchu imapika,

kunan punchakunaka tawka runakunami

allpata rantishpa, wasikunata shayachi-

shkakuna. Kitu villapipish tawka runakuna-

mi paykunapak kikin wasikunata ruras-

hkakuna (Yépez 2013).

Shinallatak, wakin runakunaka karu Estados

Unidos, Europa llaktakunatami rishkakuna.

Queens New Yorkpika Cañar runakuna,

Chimborazo runakuna tawka runakunami

kikin ayllullakta tantarita rurashpa kaw-

sankuna. Imashinami ayllullaktakunapi

tantanakunkuna, raymikunata rurankuna,

chashnallatakmi kay karu llaktakunapipish

tantarinkuna, raymikunata rurankuna. Chim-

borazo kuchulla ayllullaktakunamanta rik

runakunaka ñiño Jesuspak raymita rurashpa-

mi tantanakunkuna, takinkuna. Shinallatak

kuchulla departamentokunata arrendashpa,

chawpipika shuk departamentutaka ayllu-

llaktapak tantarina wasita rurashpami kaw-

sankuna. Wakin runakuna Ecuadormanta

chay llaktaman rikpika, paykuna llankayta

hapinkakamani tukuy tantarishpa yana-

pankuna. Paykunapak tantanakuyta ñawpak-

man pushachunka tantachik, pushak runaku-

natapishmi charinkuna. Ima llakikuna

japikpipish, mana karu llakta kamachikku-

napakman rishpallami, paykuna pura llaki-

kunata allichinata yachankuna.

Shinallatak Kitupi, Riobambapi, runakunaka

paykunapak ayllullaktata wiñachishpa kaw-

sankuna. Paykuna ñawpa kawsana ayllullak-

takunapi shinallatak, minkakunata, tanta-

nakuykunata ruranata yachankuna. Sumak

rikuy, Licán ayllullaktata pushak tayta

David Malanka (rimashka, 15 abril 2016)

kashnami nin:

Ñukanchik wawakunaman allí yachayta

kunkapak, asha llankaykunata charinkapak,

ñukanchik ayllullaktakunata sakishpa

shamushkanchik. Shinapish runa

kawsaytaka mana sakishkanchikchu.

Kaypi

tantanakunchik, minkata ruranchik, raymi-

kunata charinchik. Ñukanchik ciudadelapi

yaku tiyachun, achik tiyachun, ñan

tiyachun, ñukanchik kikinmi llankashkan-

chik, ramakunata churashkanchik. Munici-

piopish, junta parroquialpish, ñukanchik

llankashka katimi rikurimushkakuna.

Maypika kullkita hapinkapakllami shamus-

hkakuna. Ayllullaktapi layallatakmi kaypi-

pish kawsanchik.

Ari, ayllullaktapi shinami, yanapaykuna

tiyan, tantarikuna tiyan. Tayta Ascencio

Pillajo (rimashka, 20 junio 2016), ñawpa

San Juan de Pallumanta, kunanka San

Vicente de Lacas, Riobamba kuchullapi

kawsakka ninmi: “runakunaka tukuy llaki-

kunatami charinchik. Maypika kullkitapish

mana hawalla hapi tukunchikchu. Kullkita

imata rantinakunapak mutsurishpaka, ayllu

purami mañachinakunchik. Killapak, ishki

killapak kashpa mañachinchikllami. Mana

wawa kullkita mañanchikchu. Ima pacha ña

kullkiwan kashpaka tikrachinchikllami”.

Ayllullaktakunapi shina, wankurinakushpa,

makikunata kunakushpami runakunaka

villakunapi kawsana ñanta paskankuna, ima

llakikunatapish mishankuna.

Kay ñan paskaykunawanka imatatak

runakunaka hapishkakuna. Ñawpa

punchakunapika, haciendata mishashpami,

ayllullaktakunata wiñachirkakuna, allpata

hapirkakuna, kishpirita tarirkakuna. Tanta-

nakuywanka ña mana manchankunachu.

Imatapish hawallami charinkuna, ima llaki-

kunatapish hawallami mishankuna. Chim-

borazo markapika kunanka ña mana hacien-

dakuna tiyanchu. Tukuymi runakunapak

allpa kan. Shinallatak, tawka ayllu llaktaku-

na, tawka tantarikunapishmi tiyan.

Ñanta paskashkamantami, kunanka

wawakunaka yachanawasikunaman rinku-

na. Ña tawka runakunamanta pushakkuna,

kamachik yachakkuna, yachachikkuna,

shuktak yachak runakunapish, warmikuna-

pish tiyankuna.

REVISTA CHAKIÑAN, 2016, Nº.1, DICIEMBRE, (6-19), ISSN 2550-6722

Ecuador, Chimborazo runakunapak kaw-

sayta rikukpika, ñawpa punchakunaka ashka

llakimi karka. España runakuna shamushka

katika, hacienda kawsaymi kallarirka.

Runakunaka haciendakunapimi allpata

charinapak allichina (1964-1973) shamu-

nakama ashkata ñakarishpa kawsarkakuna

(Breton 2012). Haciendaka hatun mamallak-

ta ukupi, uchilla mamallakta shinami karka

(Tuaza 2011). Runakunaka haciendapi tiyak

wiwakunashinami karka. Tutamanta, mana-

rak allí pakarimanta, tutakamami yankalla

llankashpa kawsakkuna karka. Hacien-

dayukka paypak munayta rurashpami llaki-

chik karka. Runakunaka imatapish paykuna-

pak yuyaymantaka mana rurak tukurkakuna-

chu. Maymanpish paykuna riktaka hacien-

dayukka mana sakikchu (Hurtado 2007).

Alli amukuna nishka hacendadukunami,

maypika, runakuna kawsachun, uchilla

wasipunkuta kukkuna karka. Kay wasi-

punkumantami, llakita llankashpa runaku-

naka kawsakkuna karka (Tuaza 2014).

Chashna llakikunapi kawsakukpika, ñapish

ñanta mashkana mutsurirka. Pull, Guamote

kitipika, Tayta Ambrosio Lasso Federación

Ecuatoriana de Indios (FIE), Partido Comu-

nista runakunawan, mama Dolores Cacuan-

gowan tantarishpa, runakuna kishpirichun

runakunata tantachirka, kishpirinapak

llankayta kallarirka. Shinapish runakuna

kishpirichun, ñankunata kaskanaka mana

hawallachu karka. Galte haciendayukka,

paytaka wasimanta llukshichishpa kacharka,

wasita rupachichirka. Kutinllatak Pull ayllu-

llaktaman tikrakta rikushpaka, mayordomo,

kipuwan wasiman shamushpami paypak

ñawpakpi paypak warmi wawata llakichirka.

Shinapish mana manchashpallami kati

watakunataka, runakunata tantachishpa,

kamachikunata katishpa hacienda allpayuk-

ta, Galtemanta llukshichishpa kacharka.

Kati punchakunataka runakunaka hacienda-

ta tukuchishpa, allpata rantishpa hapirkaku-

na, kishpirita charirkakuna. Chay punchaku-

naka ayllullaktata (1937), llankaymanta

rikuna (1938) kamachikunami tiyarka,

shinapish runakunapakka pakashka, mana

riksishka kamachikunami karka.

Ña waranka iskun patsak kanchis chunka

ishkay watapika runakunaka FEImanta

shikanyashpami, Tayta Monseñor Leonidas

Proaño pak yanapaywan Ecuador runakuna-

pak rikcharimuy, ECUARUNARI tanta-

nakuyta wiñachirkakuna. Kay tantanakuyka

runakuna pushashka, allpamanta, kawsay-

manta, kishpirinamantapishmi llankayta

kallarirka. Kay tantanakuymanta, Mama

Valeria Anaguarquika kashnami nin:

“ñukanchikka kinkin tantanakuytami nunar-

kanchik. Ari, FEIwanka allpamanta maka-

nakurkanchikmi, shinapish mishukuna

pushashka tantanakuymi karka. Runakunaka

mishukuna ima nishkata uyashpa “ari” nina-

llami karka. Runakuna pushashka tanta-

nakuytatakmi charinata munarkanchik.

Tayta Obispo Proañopak yanapaywanmi

ECUARUNARIta wiñachirkanchik” (Tuaza

2012:144). Kay tantanakuyta wiñachishpa-

mi runakunaka, allpamanta makanakurkaku-

na, runa kawsaytapish sinchiyachirkakuna.

Shinallatak shuktak llakta runakunapak

tantanakuykunawan wankurirka, kati

watakunataka runakunapak yuyaymanta,

kawsaymanta llankarka. Kati watakunaka

ECUARUNARIka Confederación de

Pueblos y Nacionalidades Indígenas del

Ecuadorwan (CONAIE), tantarishpa

runakunapak Chashnami ña waranka iskun

patsak pusak chunka, pusak watapakka,

Confederación de las Nacionalidades Indí-

genas del Ecuadorpi (CONAIE) tantarishpa-

mi runakunaka kikin rimaypi yachanata

chari kallarirkakuna.

Ayllullaktakunapi yachanawasikuna wiñari-

kpika, hacienda pachapi mana yachayman

rik warmikuna, karikunami yachayta kalla-

rirkakuna. Yayamamakunaka, wawakunata

yachanawasiman kacharkakuna. Manarak

yachanawasikuna tiyakpika, wakin runaku-

nallami killkanata, killkakatinata yachar-

kakuna. Ashtawanka kari wamprakunallami

yachanawasimanka rikkuna karka. Warmi-

kunaka wasillapi, chakrallapi, wiwakuna-

llawan tiyachun nishkakunami karkakuna.

“Imapaktak warmika yachanata mutsun,

kari shina kanka. Hillu kanka, nishpami

yaya mamaka mana yachanaman ushushiku-

nataka kachakkuna karka” (Tuaza

2012:144).

Ña waranka iskun patsak iskun chunka wata

kakpika, runakunaka tukuy Ecuadorpimi

hatarikunata rurashpa, “runakunaka kaypimi

kanchik” nishpa, llaktakunata kamachina

ukupi rikurita kallarirkakuna. Manarak kay

makanakuykuna tiyakpika, runakunaka

mana pushak kankapak akllari tukurkakuna-

chu. Kamakkuna kanapak tantanakuykuna-

pipish, mishukunallatami kamachikkuna

tukuchunka akllakkuna karka. “Ñukanchik

runakunataka imapak mana valichikkuna-

chu karkakuna. Kamachikkunata akllana

punchakuna chayamukllapimi, kamak

tukusha nik runakunaka ayllullaktakunaman

chayakkuna karka. Ayllullaktakunaman

chayashpaka: “ñukanchikmanta shitanki-

chik” nishpami sunpakunata, asha miku-

nakunata, hayak yakutapish upiachik

shamukkuna karka. Ña mishashka kipaka

mana ayllullaktakunaman tikrakkunachu

karka. Imakunata kamana ukukunapi

mañakrikpipish, mana riksik shina, mana

rimashpallami, imata mana rurakkuna

karka” (M. Atupaña, rimashka, 29 mayo

2009).

Ña waranka iskun patsak iskun chunka

watamanta runakunaka paykunapak kikin

kamachinapak tantanakuyta wiñachirkaku-

na. Kay tantanakuyka Pachakuik, Nuevo

País shutimi karka. Kay tantanakuypika,

tukuy pushanata munashpa akllariman

yaykukkunaka, runakunami karkakuna

(Friendenberg y Alcántara 2001). Runaku-

naka, ña mana ñawpa punchakunapi shina

washa katikkunalla tukunkapa rikurirkaku-

nachu. Ashtawanpish, kiti pushakkuna,

kitikunak, diputado, markata pushak tuku-

napakmi akllarinapi rikurirkakuna. Chay

watakunamanta, vali mana valipish, Coltapi,

Guamotepi, Chimborazopika runakunami

tukuy kamachikunapi pushashpa shamunku-

na.

Kullkita charina, wiñachinapipish runakuna-

pakka ñawpa pachakunaka ashka llakimi

karka. Haciendapika yankalla llankakkuna

karka. Shinallatak may llaktakunapi llankak

rishpapish ashalla kullkitami apamukkuna

karka. Runakuna mana pakta kullkita chari-

shkamanta, kullki wakichik runakunaka

manatak paykunamanka kullkita mañachik-

chu karka. Chaymanta runakunaka

chulkukunamanmi imapak kullki mutsuri-

kpika mañakkuna karka. Kunan punchaku-

naka tawka llaktakunapimi runakunapak

kullki wakichina, mañachinapakpish tanta-

nakuykuna tiyan (Charco 2014). Ash-

tawanka washa llakta Ambato, Chiboleo,

Pilahuín runakunami kay tantanakuykuna-

taka wiñachishkakuna. Kunan punchaku-

naka Kullki wasi, Mushuk Runa, Esencia

Indígena, Chiboleo shuktak, shuktak kullki

wakichina, mañachina tantanakuykuna

tiyan. Kay tantanakuykunaka runakunaman

kullkita jawalla mañachinkuna. Kay tanta-

nakuykunaka runakunapak kawsayta riksi-

shpa, runa yuyawan, runakunata yanapanku-

na, shinapish wakinkunaka kutin, runakuna-

llatatak ashka wawa kullkita churashpa

llakichinkuna ninmi. Shinapish runakuna-

pak kikin kullki wakichina, mañachina

tantanakuykuna tiyashpaka, runakunata

ñawpakman pushan, runakunapish valishka-

ta rikuchin. Mushuk ñan paskashka shinami

rikurin.

Runakunaka shinallatak takikunapipish

ñanta paskashkakuna. Ñawpa pachakunapi-

ka mishu takikkunallami tiyarkakuna.

Runakuna takikkuna kachun, mishukunaka

mana sakirkakunachun. Kunan punchakuna-

pika tawka kari, warmi takikkunami tiyan.

Chimborazo markapika, Nelly Janeth,

Delfín Quishpi, Ángel Guaraca, Marquitos

Pukllay, shutak sumak takikkunapishmi

tiyan. Paykunapak takikunaka runakuna-

pakpish, mishukunapakpish ashka munas-

hkami kan. Shinallatak, paykunapak takiku-

nataka karu llakta Estado Unidospi, Europa-

pipishmi uyankuna. Kay takikkunaka

paykunapak takiwan kichwa rimay kawsa-

chun, riksishka kachunpishmi llankashkaku-

na.

Shinallatak kuna punchakunaka, runaku-

naka paykunapak ayllu llaktakunamanta

llukshishpami hatun villa ukukunapi kaw-

sankuna. Villakunapi kawsakrinkapakka,

ayllullaktakunatami shitashpa rinkuna. Ima-

mantatak ayllullaktakunata sakinkuna.

Maypika ayllu llaktakunapika mana kawsay

tiyanalayami kan. Allpaka ña mana ñawpa

punchakunapi shina murukunata pukunchu.

Murukunata katukrikpipish ashalla kullkita-

mi kunkuna. Shinaka kullki illakllaka mayta

mana wawakunata allí chari tukunkunachu.

Shinapish wakin runakunaka hatun villaku-

napimi kawsayta mashkanaman rishkakuna.

Chaypimi wawakunata yachanawasikunapi

churankuna. Ayllullakta tantaritapish wiña-

chinkuna. Riobamba villa kuchu imapika,

kunan punchakunaka tawka runakunami

allpata rantishpa, wasikunata shayachi-

shkakuna. Kitu villapipish tawka runakuna-

mi paykunapak kikin wasikunata ruras-

hkakuna (Yépez 2013).

Shinallatak, wakin runakunaka karu Estados

Unidos, Europa llaktakunatami rishkakuna.

Queens New Yorkpika Cañar runakuna,

Chimborazo runakuna tawka runakunami

kikin ayllullakta tantarita rurashpa kaw-

sankuna. Imashinami ayllullaktakunapi

tantanakunkuna, raymikunata rurankuna,

chashnallatakmi kay karu llaktakunapipish

tantarinkuna, raymikunata rurankuna. Chim-

borazo kuchulla ayllullaktakunamanta rik

runakunaka ñiño Jesuspak raymita rurashpa-

mi tantanakunkuna, takinkuna. Shinallatak

kuchulla departamentokunata arrendashpa,

chawpipika shuk departamentutaka ayllu-

llaktapak tantarina wasita rurashpami kaw-

sankuna. Wakin runakuna Ecuadormanta

chay llaktaman rikpika, paykuna llankayta

hapinkakamani tukuy tantarishpa yana-

pankuna. Paykunapak tantanakuyta ñawpak-

man pushachunka tantachik, pushak runaku-

natapishmi charinkuna. Ima llakikuna

japikpipish, mana karu llakta kamachikku-

napakman rishpallami, paykuna pura llaki-

kunata allichinata yachankuna.

Shinallatak Kitupi, Riobambapi, runakunaka

paykunapak ayllullaktata wiñachishpa kaw-

sankuna. Paykuna ñawpa kawsana ayllullak-

takunapi shinallatak, minkakunata, tanta-

nakuykunata ruranata yachankuna. Sumak

rikuy, Licán ayllullaktata pushak tayta

David Malanka (rimashka, 15 abril 2016)

kashnami nin:

Ñukanchik wawakunaman allí yachayta

kunkapak, asha llankaykunata charinkapak,

ñukanchik ayllullaktakunata sakishpa

shamushkanchik. Shinapish runa

kawsaytaka mana sakishkanchikchu.

Kaypi

tantanakunchik, minkata ruranchik, raymi-

kunata charinchik. Ñukanchik ciudadelapi

yaku tiyachun, achik tiyachun, ñan

tiyachun, ñukanchik kikinmi llankashkan-

chik, ramakunata churashkanchik. Munici-

piopish, junta parroquialpish, ñukanchik

llankashka katimi rikurimushkakuna.

Maypika kullkita hapinkapakllami shamus-

hkakuna. Ayllullaktapi layallatakmi kaypi-

pish kawsanchik.

Ari, ayllullaktapi shinami, yanapaykuna

tiyan, tantarikuna tiyan. Tayta Ascencio

Pillajo (rimashka, 20 junio 2016), ñawpa

San Juan de Pallumanta, kunanka San

Vicente de Lacas, Riobamba kuchullapi

kawsakka ninmi: “runakunaka tukuy llaki-

kunatami charinchik. Maypika kullkitapish

mana hawalla hapi tukunchikchu. Kullkita

imata rantinakunapak mutsurishpaka, ayllu

purami mañachinakunchik. Killapak, ishki

killapak kashpa mañachinchikllami. Mana

wawa kullkita mañanchikchu. Ima pacha ña

kullkiwan kashpaka tikrachinchikllami”.

Ayllullaktakunapi shina, wankurinakushpa,

makikunata kunakushpami runakunaka

villakunapi kawsana ñanta paskankuna, ima

llakikunatapish mishankuna.

Kay ñan paskaykunawanka imatatak

runakunaka hapishkakuna. Ñawpa

punchakunapika, haciendata mishashpami,

ayllullaktakunata wiñachirkakuna, allpata

hapirkakuna, kishpirita tarirkakuna. Tanta-

nakuywanka ña mana manchankunachu.

Imatapish hawallami charinkuna, ima llaki-

kunatapish hawallami mishankuna. Chim-

borazo markapika kunanka ña mana hacien-

dakuna tiyanchu. Tukuymi runakunapak

allpa kan. Shinallatak, tawka ayllu llaktaku-

na, tawka tantarikunapishmi tiyan.

Ñanta paskashkamantami, kunanka

wawakunaka yachanawasikunaman rinku-

na. Ña tawka runakunamanta pushakkuna,

kamachik yachakkuna, yachachikkuna,

shuktak yachak runakunapish, warmikuna-

pish tiyankuna.

REVISTA CHAKIÑAN, 2016, Nº.1, DICIEMBRE, (6-19), ISSN 2550-6722

TUKUCHI

Ecuador, Chimborazo runakunapak kaw-

sayta rikukpika, ñawpa punchakunaka ashka

llakimi karka. España runakuna shamushka

katika, hacienda kawsaymi kallarirka.

Runakunaka haciendakunapimi allpata

charinapak allichina (1964-1973) shamu-

nakama ashkata ñakarishpa kawsarkakuna

(Breton 2012). Haciendaka hatun mamallak-

ta ukupi, uchilla mamallakta shinami karka

(Tuaza 2011). Runakunaka haciendapi tiyak

wiwakunashinami karka. Tutamanta, mana-

rak allí pakarimanta, tutakamami yankalla

llankashpa kawsakkuna karka. Hacien-

dayukka paypak munayta rurashpami llaki-

chik karka. Runakunaka imatapish paykuna-

pak yuyaymantaka mana rurak tukurkakuna-

chu. Maymanpish paykuna riktaka hacien-

dayukka mana sakikchu (Hurtado 2007).

Alli amukuna nishka hacendadukunami,

maypika, runakuna kawsachun, uchilla

wasipunkuta kukkuna karka. Kay wasi-

punkumantami, llakita llankashpa runaku-

naka kawsakkuna karka (Tuaza 2014).

Chashna llakikunapi kawsakukpika, ñapish

ñanta mashkana mutsurirka. Pull, Guamote

kitipika, Tayta Ambrosio Lasso Federación

Ecuatoriana de Indios (FIE), Partido Comu-

nista runakunawan, mama Dolores Cacuan-

gowan tantarishpa, runakuna kishpirichun

runakunata tantachirka, kishpirinapak

llankayta kallarirka. Shinapish runakuna

kishpirichun, ñankunata kaskanaka mana

hawallachu karka. Galte haciendayukka,

paytaka wasimanta llukshichishpa kacharka,

wasita rupachichirka. Kutinllatak Pull ayllu-

llaktaman tikrakta rikushpaka, mayordomo,

kipuwan wasiman shamushpami paypak

ñawpakpi paypak warmi wawata llakichirka.

Shinapish mana manchashpallami kati

watakunataka, runakunata tantachishpa,

kamachikunata katishpa hacienda allpayuk-

ta, Galtemanta llukshichishpa kacharka.

Kati punchakunataka runakunaka hacienda-

ta tukuchishpa, allpata rantishpa hapirkaku-

na, kishpirita charirkakuna. Chay punchaku-

naka ayllullaktata (1937), llankaymanta

rikuna (1938) kamachikunami tiyarka,

shinapish runakunapakka pakashka, mana

riksishka kamachikunami karka.

Ña waranka iskun patsak kanchis chunka

ishkay watapika runakunaka FEImanta

shikanyashpami, Tayta Monseñor Leonidas

Proaño pak yanapaywan Ecuador runakuna-

pak rikcharimuy, ECUARUNARI tanta-

nakuyta wiñachirkakuna. Kay tantanakuyka

runakuna pushashka, allpamanta, kawsay-

manta, kishpirinamantapishmi llankayta

kallarirka. Kay tantanakuymanta, Mama

Valeria Anaguarquika kashnami nin:

“ñukanchikka kinkin tantanakuytami nunar-

kanchik. Ari, FEIwanka allpamanta maka-

nakurkanchikmi, shinapish mishukuna

pushashka tantanakuymi karka. Runakunaka

mishukuna ima nishkata uyashpa “ari” nina-

llami karka. Runakuna pushashka tanta-

nakuytatakmi charinata munarkanchik.

Tayta Obispo Proañopak yanapaywanmi

ECUARUNARIta wiñachirkanchik” (Tuaza

2012:144). Kay tantanakuyta wiñachishpa-

mi runakunaka, allpamanta makanakurkaku-

na, runa kawsaytapish sinchiyachirkakuna.

Shinallatak shuktak llakta runakunapak

tantanakuykunawan wankurirka, kati

watakunataka runakunapak yuyaymanta,

kawsaymanta llankarka. Kati watakunaka

ECUARUNARIka Confederación de

Pueblos y Nacionalidades Indígenas del

Ecuadorwan (CONAIE), tantarishpa

runakunapak Chashnami ña waranka iskun

patsak pusak chunka, pusak watapakka,

Confederación de las Nacionalidades Indí-

genas del Ecuadorpi (CONAIE) tantarishpa-

mi runakunaka kikin rimaypi yachanata

chari kallarirkakuna.

Ayllullaktakunapi yachanawasikuna wiñari-

kpika, hacienda pachapi mana yachayman

rik warmikuna, karikunami yachayta kalla-

rirkakuna. Yayamamakunaka, wawakunata

yachanawasiman kacharkakuna. Manarak

yachanawasikuna tiyakpika, wakin runaku-

nallami killkanata, killkakatinata yachar-

kakuna. Ashtawanka kari wamprakunallami

yachanawasimanka rikkuna karka. Warmi-

kunaka wasillapi, chakrallapi, wiwakuna-

llawan tiyachun nishkakunami karkakuna.

“Imapaktak warmika yachanata mutsun,

kari shina kanka. Hillu kanka, nishpami

yaya mamaka mana yachanaman ushushiku-

nataka kachakkuna karka” (Tuaza

2012:144).

Ña waranka iskun patsak iskun chunka wata

kakpika, runakunaka tukuy Ecuadorpimi

hatarikunata rurashpa, “runakunaka kaypimi

kanchik” nishpa, llaktakunata kamachina

ukupi rikurita kallarirkakuna. Manarak kay

makanakuykuna tiyakpika, runakunaka

mana pushak kankapak akllari tukurkakuna-

chu. Kamakkuna kanapak tantanakuykuna-

pipish, mishukunallatami kamachikkuna

tukuchunka akllakkuna karka. “Ñukanchik

runakunataka imapak mana valichikkuna-

chu karkakuna. Kamachikkunata akllana

punchakuna chayamukllapimi, kamak

tukusha nik runakunaka ayllullaktakunaman

chayakkuna karka. Ayllullaktakunaman

chayashpaka: “ñukanchikmanta shitanki-

chik” nishpami sunpakunata, asha miku-

nakunata, hayak yakutapish upiachik

shamukkuna karka. Ña mishashka kipaka

mana ayllullaktakunaman tikrakkunachu

karka. Imakunata kamana ukukunapi

mañakrikpipish, mana riksik shina, mana

rimashpallami, imata mana rurakkuna

karka” (M. Atupaña, rimashka, 29 mayo

2009).

Ña waranka iskun patsak iskun chunka

watamanta runakunaka paykunapak kikin

kamachinapak tantanakuyta wiñachirkaku-

na. Kay tantanakuyka Pachakuik, Nuevo

País shutimi karka. Kay tantanakuypika,

tukuy pushanata munashpa akllariman

yaykukkunaka, runakunami karkakuna

(Friendenberg y Alcántara 2001). Runaku-

naka, ña mana ñawpa punchakunapi shina

washa katikkunalla tukunkapa rikurirkaku-

nachu. Ashtawanpish, kiti pushakkuna,

kitikunak, diputado, markata pushak tuku-

napakmi akllarinapi rikurirkakuna. Chay

watakunamanta, vali mana valipish, Coltapi,

Guamotepi, Chimborazopika runakunami

tukuy kamachikunapi pushashpa shamunku-

na.

Kullkita charina, wiñachinapipish runakuna-

pakka ñawpa pachakunaka ashka llakimi

karka. Haciendapika yankalla llankakkuna

karka. Shinallatak may llaktakunapi llankak

rishpapish ashalla kullkitami apamukkuna

karka. Runakuna mana pakta kullkita chari-

shkamanta, kullki wakichik runakunaka

manatak paykunamanka kullkita mañachik-

chu karka. Chaymanta runakunaka

chulkukunamanmi imapak kullki mutsuri-

kpika mañakkuna karka. Kunan punchaku-

naka tawka llaktakunapimi runakunapak

kullki wakichina, mañachinapakpish tanta-

nakuykuna tiyan (Charco 2014). Ash-

tawanka washa llakta Ambato, Chiboleo,

Pilahuín runakunami kay tantanakuykuna-

taka wiñachishkakuna. Kunan punchaku-

naka Kullki wasi, Mushuk Runa, Esencia

Indígena, Chiboleo shuktak, shuktak kullki

wakichina, mañachina tantanakuykuna

tiyan. Kay tantanakuykunaka runakunaman

kullkita jawalla mañachinkuna. Kay tanta-

nakuykunaka runakunapak kawsayta riksi-

shpa, runa yuyawan, runakunata yanapanku-

na, shinapish wakinkunaka kutin, runakuna-

llatatak ashka wawa kullkita churashpa

llakichinkuna ninmi. Shinapish runakuna-

pak kikin kullki wakichina, mañachina

tantanakuykuna tiyashpaka, runakunata

ñawpakman pushan, runakunapish valishka-

ta rikuchin. Mushuk ñan paskashka shinami

rikurin.

Runakunaka shinallatak takikunapipish

ñanta paskashkakuna. Ñawpa pachakunapi-

ka mishu takikkunallami tiyarkakuna.

Runakuna takikkuna kachun, mishukunaka

mana sakirkakunachun. Kunan punchakuna-

pika tawka kari, warmi takikkunami tiyan.

Chimborazo markapika, Nelly Janeth,

Delfín Quishpi, Ángel Guaraca, Marquitos

Pukllay, shutak sumak takikkunapishmi

tiyan. Paykunapak takikunaka runakuna-

pakpish, mishukunapakpish ashka munas-

hkami kan. Shinallatak, paykunapak takiku-

nataka karu llakta Estado Unidospi, Europa-

pipishmi uyankuna. Kay takikkunaka

paykunapak takiwan kichwa rimay kawsa-

chun, riksishka kachunpishmi llankashkaku-

na.

Shinallatak kuna punchakunaka, runaku-

naka paykunapak ayllu llaktakunamanta

llukshishpami hatun villa ukukunapi kaw-

sankuna. Villakunapi kawsakrinkapakka,

ayllullaktakunatami shitashpa rinkuna. Ima-

mantatak ayllullaktakunata sakinkuna.

Maypika ayllu llaktakunapika mana kawsay

tiyanalayami kan. Allpaka ña mana ñawpa

punchakunapi shina murukunata pukunchu.

Murukunata katukrikpipish ashalla kullkita-

mi kunkuna. Shinaka kullki illakllaka mayta

mana wawakunata allí chari tukunkunachu.

Shinapish wakin runakunaka hatun villaku-

napimi kawsayta mashkanaman rishkakuna.

Chaypimi wawakunata yachanawasikunapi

churankuna. Ayllullakta tantaritapish wiña-

chinkuna. Riobamba villa kuchu imapika,

kunan punchakunaka tawka runakunami

allpata rantishpa, wasikunata shayachi-

shkakuna. Kitu villapipish tawka runakuna-

mi paykunapak kikin wasikunata ruras-

hkakuna (Yépez 2013).

Shinallatak, wakin runakunaka karu Estados

Unidos, Europa llaktakunatami rishkakuna.

Queens New Yorkpika Cañar runakuna,

Chimborazo runakuna tawka runakunami

kikin ayllullakta tantarita rurashpa kaw-

sankuna. Imashinami ayllullaktakunapi

tantanakunkuna, raymikunata rurankuna,

chashnallatakmi kay karu llaktakunapipish

tantarinkuna, raymikunata rurankuna. Chim-

borazo kuchulla ayllullaktakunamanta rik

runakunaka ñiño Jesuspak raymita rurashpa-

mi tantanakunkuna, takinkuna. Shinallatak

kuchulla departamentokunata arrendashpa,

chawpipika shuk departamentutaka ayllu-

llaktapak tantarina wasita rurashpami kaw-

sankuna. Wakin runakuna Ecuadormanta

chay llaktaman rikpika, paykuna llankayta

hapinkakamani tukuy tantarishpa yana-

pankuna. Paykunapak tantanakuyta ñawpak-

man pushachunka tantachik, pushak runaku-

natapishmi charinkuna. Ima llakikuna

japikpipish, mana karu llakta kamachikku-

napakman rishpallami, paykuna pura llaki-

kunata allichinata yachankuna.

Shinallatak Kitupi, Riobambapi, runakunaka

paykunapak ayllullaktata wiñachishpa kaw-

sankuna. Paykuna ñawpa kawsana ayllullak-

takunapi shinallatak, minkakunata, tanta-

nakuykunata ruranata yachankuna. Sumak

rikuy, Licán ayllullaktata pushak tayta

David Malanka (rimashka, 15 abril 2016)

kashnami nin:

Ñukanchik wawakunaman allí yachayta

kunkapak, asha llankaykunata charinkapak,

ñukanchik ayllullaktakunata sakishpa

shamushkanchik. Shinapish runa

kawsaytaka mana sakishkanchikchu.

Kaypi

tantanakunchik, minkata ruranchik, raymi-

kunata charinchik. Ñukanchik ciudadelapi

yaku tiyachun, achik tiyachun, ñan

tiyachun, ñukanchik kikinmi llankashkan-

chik, ramakunata churashkanchik. Munici-

piopish, junta parroquialpish, ñukanchik

llankashka katimi rikurimushkakuna.

Maypika kullkita hapinkapakllami shamus-

hkakuna. Ayllullaktapi layallatakmi kaypi-

pish kawsanchik.

Ari, ayllullaktapi shinami, yanapaykuna

tiyan, tantarikuna tiyan. Tayta Ascencio

Pillajo (rimashka, 20 junio 2016), ñawpa

San Juan de Pallumanta, kunanka San

Vicente de Lacas, Riobamba kuchullapi

kawsakka ninmi: “runakunaka tukuy llaki-

kunatami charinchik. Maypika kullkitapish

mana hawalla hapi tukunchikchu. Kullkita

imata rantinakunapak mutsurishpaka, ayllu

purami mañachinakunchik. Killapak, ishki

killapak kashpa mañachinchikllami. Mana

wawa kullkita mañanchikchu. Ima pacha ña

kullkiwan kashpaka tikrachinchikllami”.

Ayllullaktakunapi shina, wankurinakushpa,

makikunata kunakushpami runakunaka

villakunapi kawsana ñanta paskankuna, ima

llakikunatapish mishankuna.

Kay ñan paskaykunawanka imatatak

runakunaka hapishkakuna. Ñawpa

punchakunapika, haciendata mishashpami,

ayllullaktakunata wiñachirkakuna, allpata

hapirkakuna, kishpirita tarirkakuna. Tanta-

nakuywanka ña mana manchankunachu.

Imatapish hawallami charinkuna, ima llaki-

kunatapish hawallami mishankuna. Chim-

borazo markapika kunanka ña mana hacien-

dakuna tiyanchu. Tukuymi runakunapak

allpa kan. Shinallatak, tawka ayllu llaktaku-

na, tawka tantarikunapishmi tiyan.

Ñanta paskashkamantami, kunanka

wawakunaka yachanawasikunaman rinku-

na. Ña tawka runakunamanta pushakkuna,

kamachik yachakkuna, yachachikkuna,

shuktak yachak runakunapish, warmikuna-

pish tiyankuna.

REVISTA CHAKIÑAN, 2016, Nº.1, DICIEMBRE, (6-19), ISSN 2550-6722

Mana ñawpa punchakunapi shina killkakati-

nata mana yachak runakunaka tiyanchu.

Ashallatapish yachak warmikuna, runaku-

nami tiyan. Shinapish, may ayllullaktakuna-

pi yachanawasikuna wishkarishkamantami

(Martínez 2016; Tuaza 2016) wakcha

wawakunaka yachay illak sakirikunkuna.

Wakin colegiota tukuchik wamprakunapish,

hatun yachanawasiman yaykunapak yachas-

hkakunata sinchi rikuchina kashkamantami,

mana kay hatun yachanawasikunaman

yaykuy tukunkuna. Shinami, shamuk

runakunapakka mana hawalla yachay tiyana

kashka rikurin. Yachay ukupika shuktak

mushuk ñankunata paskana illanrikmi.

Llaktakunata kamachik ukupipish, ñanku-

naka paskarishkami. Kunan punchakunaka

runakunaka maypipish hawalla pushak

kanapak akllashka kay tukunkuna. Coltapi,

Guamotipika runakunami kiti kamachikku-

na, kitikunakkuna kan. Shinallatak mama-

llakta hatun tantanakuy rimanakuna ukupi-

pish runa warmikuna, karikunapishmi

pushakkuna kan. Shinapish, maypika

paykunallatak, mana mushuk runakunaman

yallichishpalla, washa washa akllarikpimi

runakunaka ña shaykushka shina rikurinku-

na. Llaktakuna kamachi ukupi ñawpakman

rinkapakka, mushuk warmikunata, runaku-

nata akllashpami ñankunata paskashpa

katina kan. Pachakutik wacharilla

punchakunapika runakunapak yuyaywan,

munaywan pushashun, llankashun nishpami

yuyarirkakuna. Kunan punchaka maypika

Pachakutik, Amawtapi tantarishka runakuna

kashpapish, mana llaktakunata, ayllullaktapi

kawsak warmikunata, runakunata uyanku-

nachu. Maypika ayllukunamanta shikanya-

na yuyaykunami tiyan. Imatatak rurashun.

Ima mushuk ñankunatatak llakta kamachi-

kunapika mashkashun.

Kunan punchakunaka takikunapi, hampiku-

napi, mikuykunapi runakunapak yuyaykuna,

kichwa rimay allí nishka shinami. Ash-

tawanka imatatak rurashun. Runakunaka

mana takillachu kanchik, mana pukllaylla-

chu kanchik. Tawka yuyaykunatami charin-

chik, tawka yachaykunatami charinchik.

Imashinatatak yachachishpa katishun,

tarpushpa katishun.

Ashka tantanakuykunatami ayllullaktakuna-

pi, villakunapipish charinchik. Kay tanta-

nakuykuna, kawsay katichunka imatatak

rurashun, ima mushuk ñankunatatak paska-

chun. Ñawpa yuyakkunaka ñankunata

paskashpami kawsayta kurkakuna, sakir-

kakuna. Kunanpish shinallatakmi, washa

wawa, wawakunapakka ñankunata paskas-

hpa sakina kanchik.

REVISTA CHAKIÑAN, 2016, Nº.1, DICIEMBRE, (6-19), ISSN 2550-6722

RIKUSHKA KAMUKUNA

Mana ñawpa punchakunapi shina killkakati-

nata mana yachak runakunaka tiyanchu.

Ashallatapish yachak warmikuna, runaku-

nami tiyan. Shinapish, may ayllullaktakuna-

pi yachanawasikuna wishkarishkamantami

(Martínez 2016; Tuaza 2016) wakcha

wawakunaka yachay illak sakirikunkuna.

Wakin colegiota tukuchik wamprakunapish,

hatun yachanawasiman yaykunapak yachas-

hkakunata sinchi rikuchina kashkamantami,

mana kay hatun yachanawasikunaman

yaykuy tukunkuna. Shinami, shamuk

runakunapakka mana hawalla yachay tiyana

kashka rikurin. Yachay ukupika shuktak

mushuk ñankunata paskana illanrikmi.

Llaktakunata kamachik ukupipish, ñanku-

naka paskarishkami. Kunan punchakunaka

runakunaka maypipish hawalla pushak

kanapak akllashka kay tukunkuna. Coltapi,

Guamotipika runakunami kiti kamachikku-

na, kitikunakkuna kan. Shinallatak mama-

llakta hatun tantanakuy rimanakuna ukupi-

pish runa warmikuna, karikunapishmi

pushakkuna kan. Shinapish, maypika

paykunallatak, mana mushuk runakunaman

yallichishpalla, washa washa akllarikpimi

runakunaka ña shaykushka shina rikurinku-

na. Llaktakuna kamachi ukupi ñawpakman

rinkapakka, mushuk warmikunata, runaku-

nata akllashpami ñankunata paskashpa

katina kan. Pachakutik wacharilla

punchakunapika runakunapak yuyaywan,

munaywan pushashun, llankashun nishpami

yuyarirkakuna. Kunan punchaka maypika

Pachakutik, Amawtapi tantarishka runakuna

kashpapish, mana llaktakunata, ayllullaktapi

kawsak warmikunata, runakunata uyanku-

nachu. Maypika ayllukunamanta shikanya-

na yuyaykunami tiyan. Imatatak rurashun.

Ima mushuk ñankunatatak llakta kamachi-

kunapika mashkashun.

Kunan punchakunaka takikunapi, hampiku-

napi, mikuykunapi runakunapak yuyaykuna,

kichwa rimay allí nishka shinami. Ash-

tawanka imatatak rurashun. Runakunaka

mana takillachu kanchik, mana pukllaylla-

chu kanchik. Tawka yuyaykunatami charin-

chik, tawka yachaykunatami charinchik.

Imashinatatak yachachishpa katishun,

tarpushpa katishun.

Ashka tantanakuykunatami ayllullaktakuna-

pi, villakunapipish charinchik. Kay tanta-

nakuykuna, kawsay katichunka imatatak

rurashun, ima mushuk ñankunatatak paska-

chun. Ñawpa yuyakkunaka ñankunata

paskashpami kawsayta kurkakuna, sakir-

kakuna. Kunanpish shinallatakmi, washa

wawa, wawakunapakka ñankunata paskas-

hpa sakina kanchik.

Breton, V. (2012). Toacazo en los andes

equinocciales tras la reforma agraria.

Ecuador, Quito: Abya Yala.

Charco, J. (2014). Reflexiones económicas y

sociales para la creación del banco

indígena en el Ecuador. Tesis. Ecuador,

Quito: PUCE.

Friendenberg, F. y Alcántara, M. (2001). Los

dueños del poder: partidos políticos en

el Ecuador (1978-2000). Ecuador,

Quito: FLACSO.

Galiano, E. (2010). Ventana sobre la utopía.

En Poeticous. Recuperado de:

https://www.poeticous.com/eduardo-ga-

leano/ventana-so-

bre-la-utopia?locale=es

Hurtado, O. (2007). Las costumbres de los

ecuatorianos. Ecuador, Quito: Editorial

Planeta.

Martínez, C. (2016). El desmantelamiento

del Estado multicultural en el Ecuador.

Ecuador Debate. 98, pp. 35-50.

Moro, T. (2005). La utopía. Madrid:

EDIMAT.

Tuaza, L. (2011). Crisis del movimiento

indígena ecuatoriano. Ecuador, Quito:

FLACSO.

Tuaza, L. (2012). Etnicidad, política y

religiosidad en los andes centrales del

Ecuador. Riobamba: Casa de la Cultura

Ecuatoriana.

Tuaza, L. (2014). La continuidad de los

discursos y prácticas de la hacienda en

el contexto de la cooperación. Revista

de Antropología Social. 23, pp. 117-135.

foto de: Simon Brauer

http://www.simonbrauer.com/still/portfolio--2004---2010/faces/web-Indigena-chimborazo-res

Tuaza, L. (2016). Los impactos del cierre de

las escuelas en el medio rural. Ecuador

Debate. 98, pp. 83-95.

Yépez, P. (2013). La historia de la comuni-

dad runa kawsay: un pueblo indígena

urbano en Quito. Ecuador, Quito: FEPP.

REVISTA CHAKIÑAN, 2016, Nº.1, DICIEMBRE, (6-19), ISSN 2550-6722