REVISTA CHAKIÑAN, 2019, Nº.7, ABRIL, (5-15)
ISSN 2550-6722
ECUADOR MAMALLAKTAPAK MAMAKAMACHIYTA (2008)
KUTIN YUYARINA
REPENSANDO LA CONSTITUCIÓN ECUATORIANA DE 2008
RETHINKING THE ECUADORIAN CONSTITUTION OF 2008
UCHILLACHISKA YUYAY
Kay killkaka, Ecuador Mamallaktapak shuk waranka iskunpatsak, iskun chunka pusak watapi
(1998) killkachishkata, shinallatak ishkay waranka pusak watapi (2008) killkachishka Ma-
makamachiykunatami chimpapurashpa rikuchin, tawka kawsay, tawka yuyay chikan chikan
kawsaypura yuyayta rikushpa, kay yuyaykunaka runakunapak mutsurishkakunata, hatun tan-
tankuykuna, mañaykunata rurankapak hillaykunami kan. Katipika, mama llaktapak kamay
imashina kamachinakuyta paktachishmanata, shinallatak tawkapura mama llaktapi sumkata
wankurishpa kawsankapak kunashkakunapashmi kan.
Sapi shimikuna: Maman llaktapak kamachiy, tawka kawsay, shukshinalla kawsay, tawkakaw-
sayuk, kawsaypura, kamachiymanta tapuykuna.
RESUMEN
ABSTRACT
El texto analiza (a partir de las entrevistas, de la revisión
The text analyzes (from the interviews, the specialized and
bibliografica especializada y secundaria y demás materiales
secondary bibliographic review and other materials related
referentes al tema) la transición de la Constitución Política
to the subject) the transition of the Political Constitution of
de la República del Ecuador de 1998 a la del 2008; haciendo
the Republic of Ecuador from 1998 to that of 2008. Making
reflexiones comparativas en el pasaje de una Constitución
comparative reflections on the passage of a multicultural
pluricultural y multiétnica hacia una intercultural y
and multiethnic Constitution towards an intercultural and
plurinacional. Este pasaje implica el cambio de tipología de
plurinational one. This passage implies the change of
sociedad ecuatoriana, al menos en teoría, y la manera cómo
typology of Ecuadorian society, at least in theory, and how
estas categorías y postulados se constituyen en una caja de
these categories and postulates constitute a toolbox for the
herramienta para las insurgencias y diálogos de los pueblos
insurgencies and dialogues of indigenous peoples and
y nacionalidades indígenas frente a la estructura dominante.
nationalities against the dominant structure. Next, it
Seguidamente, aborda los avances, límites y contradicciones
addresses the advances, limits and contradictions of
de las prácticas y discursos constitucionales. Ambos
constitutional practices and discourses. Both concepts: both
conceptos: tanto la interculturalidad
como la
interculturality and plurinationality seem to be underpinned
plurinacionalidad parecen apuntalarse como una
as an ontological, epistemic and political counterhegemony.
contrahegemonía ontológica, epistémica y política.
Epistemically, for example, they resurface or appear as local
Epistémicamente, por ejemplo, resurgen o aparecen como
knowledge, although this knowledge becomes self-absorbed;
saberes locales, aunque estos saberes se vuelven
that is to say, that they are only part of the subalternate
ensimismados; es decir, que son parte solamente de la
population, beyond the incorporations that are made to them
población subalternizada, más allá de las incorporaciones
in the academies, but that is mostly marginal.
que se hacen a los mismos en las academias, pero que son en
su mayoría marginales.
Keywords: Constitution, multicultural,
multiethnic,
plurinational, referendum.
Palabras claves: Constitución, pluricultural, multiétnico,
plurinacional, referéndum.
Juan Illicachi Guzñay
Rómulo Arteño Ramos
j.illicachi@uta.edu.ecu
rramos@unach.edu.ec
Universidad Técnica de Ambato
Universidad Nacional de Chimborazo
ORCID: https://orcid.org/0000-0001-6283-6290
ORCID: https://orcid.org/0000-0001-9606-6546
Fecha recepción: 30/01/2019
5
Fecha aceptación: 18/03/2018
REVISTA CHAKIÑAN, 2019, Nº.7, ABRIL, (5-15)
ISSN 2550-6722
rimashpa yachay, makanakuykunata runaku-
KALLARI YUYAY
nallatak allichinchunpash churarkakuna.
Shinami wakin makanakukkunaka ashallata-
Kay killkashka pankakunapika kay rima-
pash kushiyarirkakuna, chay shuk waranka
nakuykunmi awarishka:
runakunapak
iskun pastak, iskun pusak watapi kallaripi
makanakuy, mamakamachiypak ñankuna;
churashka yuyakunamanta, shinapash, ya-
shuk waranka, iskun patsak, iskun pusak wa-
chak runakunaka mana allikachinchu, as-
tapi kilkachishka kamachiy; Ishkay waranka
htawanpash wakin uchilla kamaykunapika
pusak watapi killkachishka kamachiy; kaw-
uchilla harkaykunata churashkamanta, ku-
saypurapak mama llaktapi tikra yuyaykuna,
tin, Confederación de Nacionalidadades y
shinallatak harkaykuanapash; shinallatak,
Pueblos Indígenas del Ecuador (CONAE)
tukuripiy churashka yuyaykuna.
tantanakuy, shinallatak Pachakutik tanta-
Shuk waranka iskun patsak, iskun kan-
nakushkakunaka chawpi chawpillapash kus-
chis wata, aymuray killapimi
- Ecuador
hiyarinkunami, ashtawanka ecuador mama
mamallaktapika mama kamachiyta mus-
kamachiypi runakunapak tawka kawsayku-
hukyachinkapak hatun tantanakuyta wi-
nata churashkamanta, kipamanka ñukanchik
ñachinkapak ari mana nishpa tapuchirka,
llaktapi tawka kawsak runakunaka ñami
chaypika hatun charikkunata alikachik, shi-
sumakta kawsashun yuyashpa. Chay tawka
nallatak kullki sapa runakunami paykunapak
runakunapak aynikunata riksishpa hatun ka-
nishkata rurarkakuna, manapash ñukanchik
maypi killkashkakunaka kayshuk karu llak-
mañashkakunatami paykunapak allipaklla
takunapi killakashka shinami kan nishpa.
mama kamachiyta mushukyachishpa, ma-
Pacha mama kasayta charikmi nishpa killka-
napash tukuykunata tapushpa ima shinami
chishkaka maypipash mana rurashkata shuk
ishkay waranka pusak watapi mama kama-
mushuk yuyayta katishpa kullkita hapinata-
chiyta allichishka shina allichirkakuna.
mi rikuchin. Washaman tikrashpa rikukpika,
Shinallatakmi, shuk waranka iskunpatsak,
ñukanchik pacha mamaka mana kunan shina
iskun chusku wata, shuk punlla, kulla killa-
kawsayukchu karka, ashtawanpash shuy ha-
pi Zapatista nishka awkakunaka, México,
yllita shina runakunak ukupi kashkatami ri-
kiti San Cristóbal Chiapas llaktapi piñari-
kukkuna karka, kunanka Ecuador mamallak-
shpa makanakuyta kallarichirka. Ishkantik
tapa kamachiypi pachamamaka kawsayta
hatun llaktakun, runakunapak hatun tan-
charinmi nikpika shuk yalli allí ruryami kan,
tanakuykunamantami ñankunata pitishpa,
maypipash mana shina yuyashkatami kunan
shinallatak kiti llaktakunata muyuchishpa
punllakunaka churashkanchik.
harkashpa, mana murukuta yaykuchishpa,
Chay killkakpak yuyayta uchillayachishpa
sinchi wankurita rurashpa, llaktata pusha-
rikukpika, pachamamaka kawsayta charik,
kkuna paykunapak yuyashka, pacha ma-
kawsaymantami rimarina, allí yachakkuna
mapi tiyakkunata kichushpa llamkaytaka
nishka shinaka, kawsayuk kashkamantami
harkakkuna. Shinami, chay kimsa hatun tan-
kaparikun, tawka watakunata colonialismo
tanakuykunaka mama llaktakunawan chim-
nishka llapishpa kawsashkamanta. Shinami
parashpa yuyaykunata kushpa, shinchita
pachamamaka Ecuador mamallaktapak ka-
makanakushpa kawsankapak wiñarinkuna.
machiypika runakunapak mañashkata pak-
Shinapash, shuk waranka iskun pastak, iskun
tachishka, shinapash kunan punllakunaka
pusak watapi killkashka hatun kamachiypi-
pacha mama kawsayta charinmi nikushpa-
ka, kallari rikuchipika mushuk yuyaykuna-
pash ecuador mama llaktata pushakka mana
tami churarkakuna: kawsaypura, shinalla-
paktachikunchu, ashtawanpash ñami ñawpa
tak tawka runakuna kawsayta rikuchiktami
yuyaypi shinallatak pacha mamataka kullki-
churarkakuna. Chay punchakunamantami
ta hapikapaklla kashkata rikushpa alliman-
kichwa runakuna, shinallatak yana runaku-
talla shuk hatun karu llakta rantikkunaman
napash kamachyipika riksishka tukurka,
kukun.
shinallatak paykunapak allpakuna, kawsay,
Pacaha mama ishkay waranka pusak wata
tantanakuy, ñawpa kawsay, ishkay shimipi
6
REVISTA CHAKIÑAN, 2019, Nº.7, ABRIL, (5-15)
ISSN 2550-6722
kamachiypi aynikunaka punllantami paki-
rikushpa runakunapak kawsayta wiñchina-
shpa mana paktachin, (yana wirata karu llak-
tami rikuchin, shinallatak, yachay ukuman-
taman katushpa, yasunípi tiyak hillaykunata
ta rikukpika runakunapak sumak kawsaymi
llushichishpa katushpa, shinallatak shukta-
rikurin, tantanakushka runakunapak ayniku-
nata rurashpami yallitak llakichiku); ru-
namanta, kawsaypuramanta paykunapaklla
nakuna makanakuykunata harkashpa, kapa-
allí kashkata rikuchikmi kan, shinapash ma-
rikkunata wichkachishpa, tantanakuykunata
yhanpash chay yuyayta charishpaka chakru-
rurankapak mana ari nishpa, Pachamamata
rik shinami tantalla llamkankuna.
yanapakkunata chinkachishpa, mana allí ka-
Shuk allí yuyachiyka kawsaypurata ri-
chishpa tukuykunata mana allí rimashpa, allí
kukkunata wiñachina mutsuriymi, hatun
rikukpika, mana ima yuyaytapash kuypak,
yachana wasikunapi katiy rikuytami wiña-
nimata mana alikachishpa, ima allitapash
china, ima shina chay kawsaypuramanta,
mana rurashpami llakichikun.
shinallatak shukshinalla kawsaypura hawa
Rafael Correa, Ecuador Mama llaktata pus-
llamkaykunata kamayta rurachunkuna,
hak kashpaka mana yankamanta, asirishpa-
chay llamkaykunataka mamallaktapak kull-
llachu rimarka, ashtawantakka runakunapak
kiwanmi yanapana kan, allí imatapash rura-
wawsayta, kawsaypurata, yuyaykunatami
richun nishpaka.
aharka, ñawpa salakuna runakunata llapi-
shpa kawsakkuna shina. Correa Pushakka,
yankata yachapashpami rimakkarka. Ñawpa
YACHAYÑANA
salakunaka makashpa kamishpapash, ku-
nan salalakunaka asishpa, kushiyashpa ru-
Kay killkayta rurankapakka tawka yachay-
nakunata rimankuna, Correa shina. Correa
ñanakunami yanaparka: Kamachikunamanta
nikkarka; pachamamapak wawallakuna
yachak warmikunata, karikunatami tawka
nishpa, wawa runakuna, lluqui wawaku-
tapuykunata rurarkanchik. Ashka kutichi-
na nishpa, shinami kutin, mamam llaktapi
shkakunami kay killkashka wachukunapika
kawsak hatun tantanakuyta pushakkunapash
tiyakunkuna; kay killkashkata imashinami
shukkunapash piñarishpa makanakuy kalla-
ñawirishpa rikunkakuna.
rinkuna. Shinami, runakunataka, rakishpa,
Shinallatak, kamukkuna, shuktak killkashka
makanakuchishpa, wakllichishpa runakuna-
pankakunata ñawirishpami kay llankashka
pak tantanakuykunataka llakiman aparka.
pankakunaka rurarirka. Yuyaykunapura-
Chashna makanakushpa kallarishpaka mana
ta chimpapurachishpa, rimarishkakunata
ima allíkunawan rinkunachu, ashtawanpash
wankurichishpa, piñanakuchishpa, awachi-
chay mama kamachiypi killkashka kawsa-
shpami, kay killkayka rurarishka.
ypura, tawkakuna shuk shinalla kawsayta
Maypika, kay killkaypika chaymi waklli
shinchiyachinapak rantika makanakuytami
wakllilla, alli rikushkakunatami
kay ki-
kallarichin, chasnalla katishpaka ima alita
llkaypika yuyaykuna awarishka.
mana rurakushkatami rikuchin, kutinllatak
Ashtawantakka, kay kinmsa yachayñana-
ñawpa kamachiypi rurashka shinallatak ni-
mi tinkirishpa killkaytaka yanapashka. Yu-
matapash mana mushukyachishpa apakus-
yaykuna, chimpapuranakuypika killkakpak
hkatami rikuchin.
yuyaypashmi rikurin.
Shuk waranka iskun patsak, iskun pu-
Kay killkashka yuyaykunaka imapakla alli-
sak watapi mama kamachiypi churashka
kashkatami willan, shinallatak imalla illas-
tawkakawsay, achka kawsay, shinallatak
hkatami rikuchin. Pillatak, mama kamachi-
ishkay waranka pusaku watapi mama kama-
kwanka alli kawsayta charina kashkatami
chiypi churashka shukshinalla kawsaypura,
riluchin. Kay tapurikunapimi shuktak tapu-
shinallatak kawsaypura yuyakunata churas-
ykunata rurarkanchik. Ima kamachikkuna-
hkaka yalli mana kallpak shina runakuna-
llatak runakunapakka allli, allitak kawsayta
pak llaki kawsaytami harkashka. Shinallatak
kushanin; Mamakamachikka tukuy runaku-
shuy yuyaypika kutin allí yuyarishpa, allí
natachu ukllay, kuyanpash; Sumak kawsa-
7
REVISTA CHAKIÑAN, 2019, Nº.7, ABRIL, (5-15)
ISSN 2550-6722
ypi purinkapakka pillatik llankanakanchik;
RIKUSHKA
CHIMPAPURA-
kamachikkunapi nishkashinachu kawsakun-
NAKUY
chik, mana kashpaka, ruraywan, yuyaywan
rakirishkachu kan. Ashtawantakka kay ta-
1.
RUNAKUNAPAK MAKANAKUY,
puykunami purirka mana runakunata ta-
MAMAKAMACHIYPAK ÑANKUNA
punkapaklla, shinapash, kamukkunapipash
ñawirishpa tapurinkapak.
Ecuador ama llaktapi kawsak runaka mana
Shinapash, kay, yachayñanata purichinaka
hawallachu kawsaypak mutsuykunatka
sinchimi kan. Ñawpa pachakunapika, yu-
charishkakuna, ashpawampash sinchita
rak runakunaka, nishunpash, shuktak llakta-
makanakushpa, hatun tantanakuykunawan
manta shamuk runakunaka, ashtawantakaka,
wankurinakushpami mañaykunataka cha-
Abya-Yala, llaktapi kawsakkunataka mana
rikkuna kashka, kunan punllakunakamami
yachankichikchu, ñukanchikmi yachanchik
Abya yala tantanakuykunawan minkarishpa
nikmi karkakuna. Mashna yachaskapash
makanakunkuna. Shina: Abya yala hatun
mana usharirkachu, yuyaypash chinkarirka-
llaktapika, ishkay makanakuykunami tiyas-
mi, kawsakunapash wañurkami, runakuna-
hka rikurin. Ecuador Mamallaktapi shuk
ta, pushakkunatapash wañuchirkakunami.
waranka iskun ptsak, iskun chunka watapi
Ñawpa taripak, llakichik, yurak amawtaku-
shuk hatun runakuna hatari makanakuy ti-
naka kapakmanmi katurirkakuna.
yarka, kutin, chay watakunallatakmi Bolivia
Chashna taripanaka, kay pachakunapi-
llaktapipash runakunaka tukuy ñankunata
ka, sinchitami rimashka kashka: maypika
harkashpa llaktata pushakkunawan maka-
paykuna puralatak, maypika wakchakuna-
nakuy tiyarka. Chay ishkay ruraykunaka
manta. Kunan pachapika, tapukunapish ya-
makanakunkapak mushuk tantanakuykunata
chanmi, tapushka runakunapash yachanku-
wiñachishpa wankurishpa llaktata wichiman
nami, tukuykunamu yachankuna. Maymanta
pushana kashkatami rikuchin “chay hatun
shamuk taripakkunapash shukta yuyayta,
ruraykunataka kunan kawsaypak yachanami
shuktak kawsayta, shuktak yachayta, shuk-
tukun” (García 2003:195).
tak runakunata paypak kawsayta shinllatak-
Shinallatakmi, shuk waranka iskunpatsak,
mi kuyana kan. Mana, taripakpak kawsay
iskun chusku wata, shuk punlla, kulla ki-
shinachu kan nishpaka, shuktak kawsayku-
llapi Zapatista nishka awkakunaka, México
nata llapinallachu kan.
kiti San Cristóbal Chiapas llaktapi piñari-
Taripayta rurak runakunaka, mana, payku-
shpa makanakuyta kallarichirka
(Wallers-
napak kamukkunata killkashpallachu sakiri-
tein 2008). Ishkantik hatun llaktakuna (Bo-
na kan, ashtawankari, maypi tapurishkapak
livia shinallatak Ecuador), runakunapak
kawsayta allichishpa ñawpakman apanami
hatun tantanakuykunamantami ñankunata
kan. Taripakkuna alli kawstami mashkana
pitishpa, shinallatak kiti llaktakunata muyu-
kan. Yachakkunapak, killkakkunapak kari-
chishpa harkashpa, mana murukuta yayku-
pak, warmipak, yuyakkunapak, wawakuna-
chishpa, sinchi wankurita rurashpa, llaktata
pak kawsaykunapimi wankurina kan.
pushakkuna paykunapak yuyashka, pacha
Kay killkashka pankakunaka mana runaku-
mamapi tiyakkunata kichushpa llamkaytaka
napak kishpirinatachu karan, shinapash as-
harkakkuna. (Gutierrez 2009: 95). Shinami,
haku yuyayakunawanmi yanaparin. Shina-
chay kimsa hatun tantanakuykunaka mama
pash, ñawpa yachayñanataka shakishpami,
llaktakunawan chimparashpa yuyaykuna-
shuktak yachayñanata ushashkanchik. Chay
ta kushpa, shinchita makanakushpa kaw-
yachayñanaka chinpapura yachaymi kan,
sankapak wiñarinkuna.
wankurinakuhspa killkaymi kan. Yachayña-
Wakinpika, runakunapak tantanakuy mañas-
na minka nishpa tukuchishun. Kay Yacha-
hkakuna, makanakuykunaka mana Mama-
yñanamanataka shuktak killkakunapi ash-
llaktapak ruraykunata wakllichishpa panta
tawan yuyarushpaka allichari kanman.
mañaykunachu kan, ima shinami Teresa Sie-
8
REVISTA CHAKIÑAN, 2019, Nº.7, ABRIL, (5-15)
ISSN 2550-6722
rra chay guerrero llaktapi chapak hawaman-
chinmi ari nirka, shinapash, achkata charik
ta rikushka shinaka:
tantanakushka millay mishukuna tantanakus-
Shuk waranka, iskun patsak, is-
hpaka paykunata nishkatami rurarkakuna,
kun chunka, pichka watamantami,
ashtawanpash mana ari nishkakunakamami
uchillallaktapi
tantanakushpami
tukuyta kamachiytaka mushukyachirkaku-
yuyarikkuna, wañuchina illapa
na. Shinami, chay kipaka shuk waranka is-
hillaykunata chay Costa Chica,
kun pastak, iskun pusak wata, pichka punlla
Guerrero chusku chunka, pusak
inti killapi, Riobamba llaktapi mana ni pi-
Awkakunata pushakkuna ukupi ri-
kuchishpa killkachirkakuna. Shi-
tapash tapushpalla hatun mushukyachishka
nami chay llaktapi chapakkunaka
kamachiytaka karwa killapi, chay watallatak
mana mamallaktapak tikraman
ña ari nishpa churarkakuna.
ruraykunata rurana kashkata riku-
Shinapash, shuk waranka iskun pastak, iskun
chin, ashtawanpash shuway llaki-
pusak watapi killkashka hatun kamachiypi-
kunata wankurishpa allichinkapak-
ka, kallari rikuchipika mushuk yuyaykuna-
mi kan, mana mamallakta allichi
tukushkamanta.
(Sierra
2009:14)
tami churarkakuna: kawsaypura, shinalla-
Ecuador mamallaktapi wiñachishka runaku-
tak tawka runakuna kawsayta rikuchiktami
napak hatun tantanakuypash mana tikraman
churarkakuna. Chay punllakunamantami
llaktata llakichinkapakchu kan. Tukuy ru-
kichwa runakuna, shinallatak yana runaku-
raykuna, shinallatak mañaykunapash kama-
napash kamachyipika riksishka tukurka,
ykunata paktachishpami kawsankuna. Wa-
shinallatak paykunapak allpakuna, kawsay,
kinpika, shina paktachikunaka runakunata
tantanakuy, ñawpa kawsay, ishkay shimipi
muspachinkapakmi kan, ama piñarishpa
rimashpa yachay, makanakuykunata runaku-
mañaykunata rurachun, shinami makanakuk
nallatak allichinchunpash churarkakuna.
runakunata mana makanakuk runakunata
Shinami wakin makanakukkunaka ashallata-
rurankuna (Poole 2008). Mamallaktamanta
pash kushiyarirkakuna, chay shuk waranka
chashna muspachisha nikpipash, runakuna-
iskun pastak, iskun pusak watapi punta-
pak hatun tantanakuykunaka uramanta ha-
pi churashka yuyakunamanta, shinapash
nakmanta makunakushpami paktachiykunta
Agustín Grijalva yachakka
(2008) mana
shinallatak mañaykunatapash hapishkakuna,
allikachinchu, ashtawanpash wakin uchilla
shina: mushuk kamachiyta rurachirka.
kamaykunapika uchilla harkaykunata chu-
rashkamanta, kutin, CONAIE tantanakuy,
2. SHUK WARANKA, ISKUN PATSAK,
shinallatak Pachakutik tantanakushkaku-
ISKUN PUSAK WATAPI KILKACHI-
naka chawpi chawpillapash kushiyarinkuna-
SHKA KAMACHIY
mi, ashtawanka ecuador mama kamachiypi
runakunapak tawka kawsaykunata churas-
Shuk waranka, iskun patsak, iskun kanchis
hkamanta, kipamanka ñukanchik llaktapi
wata, ishkay chunka pichka punlla, aymu-
tawka kawsak runakunaka ñami sumakta
ray killapimi Ecuador mamallaktapika ha-
kawsashun yuyashpa. Chay tawka runaku-
tun tapuy tiyarka, tukuy kiti llaktakumanta
napak aynikunata riksishpa hatun kamaypi
tantanakushpa hatun kamachiyta kutin alli-
killkashkakunaka kayshuk karu llaktakunapi
chishpa killakankapak. Shinami, chay shuy
killakashka shinami kan nishpa: Colombia
waranka iskun patsak, iskun kanchis wata,
1991, Perú 1993, Bolivia 1994, Venezuela
ishkay chunka punlla, kayak killapi, llaktapi
1999 (Becker 2015).
kawsakkuna ari nishkawan kamayta killka
Ecuador mama llaktapi tiyak hatun runaku-
kallarirkakuna, chay llankaytaka ñawpa pus-
napak tantanakuykunaka, chay shuk waranka
hak Oswaldo Hurtado aparka, kipamanka
iskun pastak, iskun pusak watapi killkashka
Luis Mejía Montesdeoca mishumi chay tan-
kamachiyta pushakkuna mana pakchikta ri-
tanakuytaka pusharka.
kushpaka, kutinmi shinchita mañaykunata
Kaytami yuyarina kanchik, llakpi tukuy
rurashpa makanakuykunawan kallarirkaku-
kawsakkunaka tantanakushpa kamayta alli-
na. Shuk waranka iskun pastak, iskun pusak
9
REVISTA CHAKIÑAN, 2019, Nº.7, ABRIL, (5-15)
ISSN 2550-6722
watapi killkashka kamachiyka achka allí
pular Democrático, Izquierda Democrática,
yuyaykunatami charin, rimaykunata, ayni-
Partido Roldosista Ecuatoriano).
kuna, hanpirinamanta, yachaymanta, ash-
Shinami, Rafael Correa Ecuador Mamallak-
tawanpash ishkay waranka pusak watapi ki-
tata pushak yaykushpaka, ishkay chunka
llkachishka kamachiyka ñawpa kamachiypi
pichka punlla, kulla killa, ishkay patsak
churashka yuyaykunata sinchiyachishpami
kanchis watapi hatun tapuyta rurankapak
killkachin.
kayachirka. Kimsa killa washa, pay pus-
hankapak yaykushka kashpami kayachir-
3. ISHKAY WARANKA PUSAK WATA-
ka ari mana ninchunkuna, shinaka, chunka
PI KILLKACHISHKA KAMACHIY
pichka ayriwa killa, ishkay patsak kanchis
watapi ña kayachikpika ecuador mamallak-
Rafael Correa Delgado, allí yachak,llaktata
tapi tukuy kawsakkunaka pusak chunka yu-
pushankapak mushuk yuyayta charik, allí
paykunawan (80%) ari, mushuk kamachiyta
yachachaik, amawta, kullki kamayuk, Al-
killkachun shuk tananakuyta wiñachichun
fredo Palacio pushakuy watakunapimi riksi-
nishpa mishachirka
(Becquer
2015). Ña,
shka tuparka, ishkay waranka sukta watapi-
kimsa chunka punlla, kuski killa, ishkay
mi Ecuador mamallaktapak pushak tukurka.
waranka kanchis watapi kayachikpika pat-
Pichka chunka, sukta chunka kanchis aspi-
sak kimsa chunkamantaka, pusak runaku-
wanmi (56,67%), Ishkay chunka punlla, sasi
na paypak wiñachishka llaktata pushaypak
killapimi chay achka kullkisapa Alvaro No-
ukumanta muisharka, chasnami chunka shuk
boa ishkay kutin mishanakuypi misharka,
marka llaktakunamanta misharkakuna.
chaypak washaka ishkay waranka kanchis
Kutin, shamuk wata, ishkay chunka pusak
wata, chunka pichka kulla killapimi ña llak-
punlla, sasi killa, ishkay patsak wata kaya-
tata pushankapak kallarirka.
chipika sukta chunka kimsa, iskun chunka
Tukuymanta yalli paypak yuyay churaskaka
kimsa aspikunawanmi ari nirkakuna, ku-
mamallaktapak kamachiyta mushukyachi-
tin, ishkay chunka pusak, chunkakunallami
chinkapak hatun tantanakuyta wiñachinata-
mana nirkakuna, mana allí aspishkakunaka
mi rurasha nishpa yaykurka, shinallatak ru-
kanchis, ishkay chunka kimsakunatami as-
nakunata hatun tantankuy pushakkunawan,
pirkakuna, Guayaquil llaktallapimi mana
kayshuk tantanakuyta pushkunawanpash,
nishpaka misharka, (chusku chunka, iskun
llukimanta yuyayta charik tantanakuynata
kanchis yapaykunawan mana nirka, shi-
tantachishpa pushanatami kallarirka. (Parti-
nallatak, chusku chunka, sukta pusaku yu-
do Socialista, Pachakutik, Movimiento Po-
paykunaka ari nirka).
10
REVISTA CHAKIÑAN, 2019, Nº.7, ABRIL, (5-15)
ISSN 2550-6722
Kay suyushkakunapika (1 y 2) imashina
Mamakachiypi ima shina ikta
Mama Llaktapi pushakkunata akllashkaku-
hawaman churashpa pushan.
natami rikuchin: arinishkakuna (63, 93%),
Mamallaktapak allpa llaktapi ti-
mananishkakuna (28%), sinallatak waklli-
yakkuna mana kutin wiñarik kakta,
mamallaktapak charishkata, mana
shkakunatapash
(7,23%). Ñukanchik yu-
shitanalla, mana pipash yaykuna-
yaypika, kay yupaykunaka mamallaktapak
lla, mana katunalla, wiñaypak cha-
akllaykunapak tandanakuyka allí kawsayta-
rinallami kan. (Becker 2015: 120).
mi rikuchin. Astawantakka, kay 63,93% ari-
nishka yupaykunami Ecuador, Mama Llak-
Kay yuyayta churashkaka, Ecuador mama-
tapi allí tantanakushkata rikuchin. Mama
llakatapi tawka kawsaypura, chunka kimsa
Llaktata pushakpahs sinchi sinchitami sha-
llakta kawsay, shinallatak yalli pachaka mi-
yarishpa yuyarishpapash pushanka. Shi-
shukunawan tantalla kawsayta rikushkatami
naka, karipak, warmipak, wawakunapak,
umanachin. (Trujillo
2012; Becker 2015)
yuyakkunapakmi allí kawasaykunakanka.
shinallatak kimsa yuyaykunatami rikuchin
Chay hatun kayachiypi mishayka, runaku-
napak hatun tantanakuy yanapashpa llankas-
(Shuk) Ecuador mamallaktapika
tawka tantanakushka runakuna kaw-
hkamantami misharka. mana Correa pusha-
sashkata, ashtawanpash mana shuk-
kllachu mishashka, runakunapak tantanakuy
lla tantarishka runakunallachu kaw-
wankurishkakunami mishan nishpami Ana
san nishpa riksirishkatami rikuchin.
María Anaguarqui Chimborazo markamanta
(ishkay) Shuy sumak yuyaypika,
runakunapak tantanakuy pushkka nirka. Ima
tukuykuna sumakta kawshuk chays-
shinami Venezuela llaktapi waranka iskun
huk wankurishpa mana makanakus-
hpalla shinallatak mana kayshukka
patsak, iskun chunka iskun watapi killkashka
hatun tukushpalla makipurashpa
kamachiy shina, ñukanchik Ecuador mama-
kawsachun yuyaytami rikuchin.
llakta kamachiyka tukuytami ukumanta mus-
(kimsa) Ña kipawanka, shuk tan-
huk yuyaykunta churarkakuna, chasnami
tanakushka runakulla, kayshukku-
mushuk pushakkunatapash akllana tukurka,
nata mana alikhishpa kawsanata
kiti llaktamanta kallarishpa, kamaykunata
kunkarichun nishpa hatun yuyayta-
mi rikuchin
(Ávila
2012:283).
rikukunata, shinallatak mamallaktata pusha-
kkama, (Becker 2015). Achka kawysakku-
Shinamari, kawsaypura rikuchiyka tukuy
namanta shinallatak tawka runakunamanta,
kawsaypi mamallaktapak kamachiy mutsu-
shuk kawsaypura, shinallatak tawkakuna
rishka kana kashkata rikuchin, kay yuyaku-
shukshinalla kawsayta charishkata rikuchik
naka allí kawsaypi, mama llaktapak kallari-
yuyayta churaskami ashtawanka sumak allí
pi, shinallatak tukuy mama kamachiypimi
karka.
rikurin
(Ávila 2012). Katherine Walsh ri-
Shuk niki.- Ecuador Mamallakta
kuypika (2009-2012) chay sumak yuyayku-
mamakamachiy hayñi, kishpiri-
naka, ñawpa runakunapak kawsaymanta
yshka runakunapak, llakta-ushay,
hapishkakunami kan, paykuanaka mama-
hawaman awkiyak, kikinlla, tan-
llaktamanta chikanchishka, waklichishkami
tachik kawsaypura kawsay, tawka
kawsayyuk, mana iñipash ki-
kawsakkuna karka.
kinyashka Mamallaktami kan,
Kutin, paykunapak sumak yuyaykunata
Kay hatun llaktaka Mamalakta
mama kamchiypi churashpa killkashkaka
shinami tantarin, shinapash mar-
aschka allimi kan, chaymantami llaktata
kakunapi. llaktakunapi,
karu-
pushakkunaka paykunataka sinchiyachishpa
manta kamachishpami pushan.
sumakta tantalla pushana (Grijalva 2008).
Mamallaktaka awkikayka llak-
tapimi minkarin, kamachikka
Llaktata pushak Rafael Correa, mana tanta-
paykunapak munaypimi sapi-
lla tawka runakuawan ecudor mamallaktata
yarin,
runakunapaktantanakuy
pushashkamantami runakunaka piñarishpa
ushaywan paktachin, paykuna-
chinkanyarishpa anchurkakuna. Ecuador
pak yachaywan chaypi kashpa
11
REVISTA CHAKIÑAN, 2019, Nº.7, ABRIL, (5-15)
ISSN 2550-6722
mamakamachiypika shuk sumak rikuytami
Shinallatak, ñukanchik, Mamallaktata pus-
churarkakuna pachamamapak aynitami ki-
hakkunaka; pi kashpapash, maykan kas-
llkachirka, kaykamaka pachamaka shuy ha-
hpapash, wiñay kawsaypimi runakunataka
ylli shinallami rikushka karka, kunanmanta
llakichishpa, wañuchishpa, shamushkaku-
ñawpakmanka pachamamaka kawsayta cha-
na. Shina, runakunapak kawsay kakpipash,
rikta rikushkami kan (Acosta 2014:323).
manatak llakillachu kawsashkakuna, imala-
Pacha mama kasayta charikmi nishpa killka-
pash, imashinapsh pukllaywan, ushaywan,
chishkaka maypipash mana rurashkata shuk
munaywan, yachaywanmi ñawpakman kati-
mushuk yuyayta katishpa kullkita hapinata-
kmushkakuna.
mi rikuchin. Washaman tikrashpa rikukpika,
Chasna makanakushpa kallarishpaka mana
ñukanchik pacha mamaka mana kunan shi-
ima allíkunawan rinkunachu, ashtawanpash
na kawsayukchu karka, ashtawanpash shuy
chay mama kamachiypi killkashka kawsa-
hayllita shina runakunak ukupi kashkatami
ypura, tawkakuna shuk shinalla kawsayta
rikukkuna karka, (Cartesinopak yuyay), ku-
shinchiyachinapak rantika makanakuytami
nanka ecuador mamallaktapa kamachiypi
kallarichin, chasnalla katishpaka ima alita
pachamamaka kawsayta charinmi nikpika
mana rurakushkatami rikuchin, kutinllatak
shuk yalli allí ruryami kan, maypipash mana
ñawpa kamachiypi rurashka shinallatak ni-
shina yuyashkatami kunan punllakunaka
matapash mana mushukyachishpa apakus-
churashkanchik (Walsh 2012).
hkatami rikuchin.
Chay killkakpak yuyayta uchillayachishpa
rikukpika, pachamamaka kawsayta charik,
4. KAWSAYPURAPAK MAMA LLAK-
kawsaymanta rimarina, Hinkelammert ni-
TAPI TIKRA YUYAKUNA, SHINALLA-
shka shinaka, kawsayuk kashkamantami
TAK HARKAYKUANAPASH
kaparikun, tawka watakunata colonialismo
nishka llapishpa kawsashkamanta. Shinami
Kaysaypurata shinallatak shukshinalla
tawka kawsaykunata shuk mamallaktapi
pachamamaka ecuador mamallaktapak ka-
churashkaka shuk “hayllikuna shinami kan”
machiypika runakunapak mañashkata pak-
(Foucault
2010), shuktakkunapak kawsa-
tachishka, shinapash kunan punllakunaka
ykunata riksinkapak, kipanchishpa pakashka
pacha mama kawsayta charinmi nikushpa-
kakpi rikurinapak, shinallatak pakalla kaw-
pash ecuador mama llaktata pushakka mana
sakushta rikuchinkapak. Kawsaypurayuk
paktachikunchu, ashtawanpash ñami ñawpa
mamallaktapika wakchalla llakilla kawsa-
yuyaypi shinallatak pacha mamataka kullki-
naka mana pakashka kanachu (Ávila 2012).
ta hapikapaklla kashkata rikushpa alliman-
Shuktakkunapak kawsaykunata riksinaka,
sumakta yachana kikin yachaskata tikra
talla shuk hatun karu llakta rantikkunaman
kunkarishpa yachaypakmi kan, chay hatun
kukun.
tantanakushka runakuna, kayshuk uchilla
Pacaha mama ishkay waranka pusak wata
tantanakushka kawsaykunata yachanaka
kamachiypi aynikunaka punllantami paki-
achka mutsurishkami, tantalla llamkana,
shpa mana paktachin, (yana wirata karu llak-
ñukanchik kiwakunallawantak hampirina-
taman katushpa, yasunípi tiyak hillaykunata
manta, warmikuta alikachishpa kawsay-
llushichishpa katushpa, shinallatak shukta-
manta yachanakuna, kutin, kawshuk hatun
nata rurashpami yallitak llakichiku); ru-
llaktakunapak kawsaykunaka achka yanka-
nakuna makanakuykunata harkashpa, kapa-
manta wañuykuna, shinallatak shuk hampi-
kunawan hampirishpa kawsaytami apamus-
rikkunata wichkachishpa, tantanakuykunata
hka (Ávila 2012). Shina yachaykunataka,
rurankapak mana ari nishpa, Pachamamata
kashnami shutichinchik kawsaypura yachay.
yanapakkunata chinkachishpa, mana allí
Shimami kay mutsurinamanta rikukpika
kachishpa tukuykunata mana allí rimashpa,
yachay pampakunapi, shinallatak yachana
(Sierra 2014:36), allí rikukpika, mana ima
ukukunapipash kutin allí yachachina kan-
yuyaytapash kuypak, nimata mana alikachi-
chik, kawsaypura shukshinalla tukushpa
shpa, ima allitapash mana rurashpami llaki-
yachaytami ruray tukunchik (Walsh 2013),
chikun (Ospina 2009).
chasshna millay yuyay ñukanchik ukupi ti-
12
REVISTA CHAKIÑAN, 2019, Nº.7, ABRIL, (5-15)
ISSN 2550-6722
yashpa hatun tukuna yuyayta, shinallatak pi-
kashkata yachankapaklla, ashtawanpash
tapash mana alikachishpa kawsana yuyayta
kawsaypak ima allí pushaypak, mana maka-
kukpi kunkarinkapak (Foucault 2014:16).
nashpa kawsaypak, mana alikachishpa
Shinami, kay mamallaktapi kawsaypurata
kawsayta sakishpa sumakta shuk shinalla
sinchiyachinaka mana shuk yanka rimay-
tawkakuna kashpapash kawsankapak.
lla kay. Paktaykunaka mana kamaykunapa
Karu llaktapi killkachishka kamchiykuna-
killkashkallachu kana kan, yachay wasi-
pash llamkaymanta pushak
169, muyun-
pi wawakunata yachachinkapaklla, hatun
tik llaktapak killkashka UNESCO nishka
pushayta wiñachishpalla, karu rikuypi ri-
shinaka, sinchitami llankana kan, ecuador
kurinkapakllachu kana kan. Ashtawanpash
mamallaktapika manatak ayllu ukupi ya-
mamallakatapi kawsaypuramanta rimayka
chay, llaktakunapi, apunchikta yachana wasi
hatun paktaykunapakmi, tukuy runakuna
ukukunamanta chikanchishpa llankanachu,
wankurinakushpa sumakta kawsankapakmi
ashtawanpash anta uyarianta, yachana wa-
kan (Ávila 2012:378).
sikunamanta tukuy manyakunamantami
Hatun yuyarina, tapuy punchakunapimi kaw-
kawsaypurata, shukshinalla kawsaypuratka
sanchik, ashalla waklishka yuyaykunata kus-
yachachina kanchik mana shina llankakpika
hpami kawsanchik (De Sousa Santos 2010)
sumak rimashka, allí kamachiyta charishka-
mana killkana pataku washamanta sumakta
ta rikuchikllami sakirinka.
rimashpalla makipi waktayta chaskinkapak-
Kawsaypura yachayta mana hawamanta
llachu kan, “imallatapash ashtawanmi rura-
churashkalla kachunka, ayllumanta wiñachi-
na kanchik” (R. M. Illicachi, comunicación
shkami kana kan, paykunami ñawpa llaki
personal, 18 de enero de 2019).
kawsaytaka yachankuna, paykunami rima-
Kutinllatakmi yuyachini, kawsaypuramanta
nakushpa kawsanataka mañankuna, shinami
llankankapakka yachay ukumantami kalla-
kikinyarishpa shukshina yuyashpapash kaw-
rin, yachana wasi ukumantami wiñachina-
sanata charinkuna (Ávila 2012:304), runaku-
Imatatak yachana wasika wiñachin- Yachana
napak hatun tantanakuy, yana runakunapak
wasika kawsaypura wankurishpa kawsayta,
tantanakuy, shinallatak llukichishka yuyayta
mana kashpaka sapalla kawsanatami yacha-
pushakkuna sinchita kaparishpa mushuk
chi tukun. Yachana wasi ukupimi rikchachi,
kawsayta wiñachinkuna, paykunaka mana
mana kashpaka kawsaypuramanta, shukshi-
pushak tukunkallapak, mañaykunata maka-
naklla kawsayta chikakachichun yachachin,
nakuyta pushankapakllachu llankankuna,
chaymantami tawka llamkaykunata rurana
ashtawanpash kunan pachakunaka runaku-
kanchik, shina: yuyaykunata chimpapuras-
napak tantanakuykunaka sumak kawsaypak
hpa tantanakuy, killkanata killkakatishpa,
allí yachaykunata yuyarinakushpa chu-
yachana kamukunata killkashpa, sumak kaw-
rankapak, ima shina kawsaypurata yachay
saymanta, tantalla kawsaymanta shukkuna-
ukukunamanta churankapakmi kankuna
mantapash. Kawsaypuramanta, shukshinalla
(Escobar 2001), shinami, kichwa runakuna,
kawsaymanta, twka tanatanakuy kawsay-
yana runakuna, mishukunapash wankuri-
manta, shukshina kawsaymanta rikunkapak
nakushpa shukshinalla tawka yuyakunawan
killkakunaka achkakunami tiyan, shinapash
llaktata sinchiyachiyachinkakuna.
imashina yachay ukunamanta llamkanaka
Kay yuyaypimi awarin, Norma Bayas rima-
mana achkachu rikurin (Martínez 2007).
rishka:
“Ñukanchik kamachikunaka, tuku-
Kawsaypuramanta, shukshinalla kawsa-
ykunatami kuyaya kan, pita mana llakichina-
ypuramanta, sumak kawsaymanta hatun
chun kan. Kunan pachaka, ñawi allí kawsana
yachana wasikunapi, uchilla yachana wasi-
kanchik, chimpapura rikunakushpa, makita
kunapi yachachiyka mana kichwa runaku-
kunakushpa, shunkuwantak kuyanakushpa.
napakllachu kana kan, ashtawanpash tuku-
Mana shunkumanta kuyanakukpika ima allí
ykunapakmi minkashka kan. Mamallaktapi
kamachikkuna tiyakpipash mana, imapak
kawsaypura, shukshinalla kawsaypurata sin-
mana ushunkachu” (N. Bayas, comunicación
chiyachinkapakka tukuylla yachanana wasi-
personal, 15 de marzo de 2019). Chashna
kunapi, shinallatak tukuy yachaykunapimi
kakpika, nipakmi kanchik, kamachikkunaka
yachachina kan, “yachankapakka ñawpaman
allimi tiyashka; shinaka, kamachikukunata
yachaskata kunkarishpami yachana” (Wal-
purichikkunami waklli, waklli kashkakuna.
sh
2013),
“chimpapurashpa wankurishpa
rurayta katinami allí kanman yuyanimi”
(Foucault 2014:14), mana kawsaypura ima
13
REVISTA CHAKIÑAN, 2019, Nº.7, ABRIL, (5-15)
ISSN 2550-6722
TUKURIPIY CHURASHKA YUYAYKUNA
KIMIRISHKA KAMUKUNA
Shuk waranka iskun patsak, iskun kan-
Acosta, A. (2104). El Buen Vivir como alternati-
chis wata, aymuray killapimi
- Ecuador
va al desarrollo: reflexiones desde la perife-
ria de la periferia. En José Luis Coraggio
mamallaktapika mama kamachiyta mus-
y Jean Louis Laville (eds.) Reinventar la iz-
hukyachinkapak hatun tantanakuyta wi-
quierda en el siglo XXI (p.p. 317-320). Quito:
ñachinkapak ari mana nishpa tapuchirka,
Instituto de Altos Estudios Nacionales.
chaypika hatun charikkunata alikachik, shi-
nallatak kullki sapa runakunami paykunapak
Ávila, R. (2012). ¿Debemos aprender el derecho
nishkata rurarkakuna, manapash ñukanchik
penal estatal de la justicia indígena? En Boa-
mañashkakunatami paykunapak allipaklla
ventura de Sousa Santos y Agustín Grijal-
mama kamachiyta mushukyachishpa, ma-
va (eds.). Justicia indígena, plurinacionalidad
napash tukuykunata tapushpa ima shinami
e interculturalidad en Ecuador (pp. 279-304).
ishkay waranka pusak watapi mama kama-
Quito: Abya-Yala.
chiyta allichishka shina allichirkakuna.
Becker, M. (2015). ¡Pachakutik! Movimientos indíge-
Shuk waranka iskun patsak, iskun pu-
nas, proyectos y políticos y disputas electorales en
sak watapi mama kamachiypi churashka
el Ecuador. Quito: Abya-Yala.
tawkakawsay, achka kawsay, shinallatak
ishkay waranka pusaku watapi mama kama-
De Sousa Santos, B. (2010). Descolonizar el saber,
chiypi churashka shukshinalla kawsaypura,
reinventar el poder. Montevideo: Gráfica Don
shinallatak kawsaypura yuyakunata churas-
Bosco.
hkaka yalli mana kallpak shina runakuna-
pak llaki kawsaytami harkashka. Shinallatak
Escobar, A. (2001). Introducción: lo cultural y lo
shuy yuyaypika kutin allí yuyarishpa, allí
político en los movimientos sociales latinoa-
mericanos. Arturo Escobar y Sonia Alvares
rikushpa runakunapak kawsayta wiñchina-
(eds.). Política cultural, cultura política. Una
tami rikuchin, shinallatak, yachay ukuman-
mirada sobre los movimientos sociales latinoa-
ta rikukpika runakunapak sumak kawsaymi
mericanos (pp. 15-50). Bogotá: Instituto Co-
rikurin, tantanakushka runakunapak ayniku-
lombiano de Antropología.
namanta, kawsaypuramanta paykunapaklla
allí kashkata rikuchikmi kan, shinapash ma-
Foucault, M. (2014). Las redes del poder. Buenos Ai-
yhanpash chay yuyayta charishpaka chakru-
res: Prometeo Libros.
rik shinami tantalla llamkankuna.
Shuk allí yuyachiyka kawsaypurata ri-
kukkunata wiñachina mutsuriymi, hatun
García, F. (2003). Política, Estado y diversidad cul-
tural: A propósito del movimiento indígena
yachana wasikunapi katiy rikuytami wiña-
ecuatoriano. En Víctor Breton (ed.). Estado,
china, ima shina chay kawsaypuramanta,
etnicidad y movimientos sociales en América La-
shinallatak shukshinalla kawsaypura hawa
tina (pp. 193-204). Barcelona: Icaria Edito-
llamkaykunata kamayta rurachunkuna,
rial.
chay llamkaykunataka mamallaktapak kull-
kiwanmi yanapana kan, allí imatapash rura-
García. F. (2007). Los pueblos indígenas del Ecuador:
richun nishpaka (García 2007:85).
derecho y bienestar. Informe alternativo sobre el
Ecuador mamallaktapak ishkay waranka, pu-
cumplimiento del Convenio 169 de la OIT. Qui-
sak patask watapi killkachishka kamachiypi
to: Flacso-Ecuador.
kawsaypura yuyay ñan shina kakpika, tukuy
Grijalva, A. (2008). El Estado Plurinacional e In-
yachaykunapimi churana kan, uchilla shina-
tercultural en la Constitución ecuatoriana.
llatak hatun yachaykunakama, tukuy mar-
Ecuador Debate, 75, 49-62.
kakunapi, shinami kawsaypura llamkayka
mana shuk pachalla, wakin yuyarishka pa-
Gutierrez, R. (2009). Los ritmos de Pachakutik. Le-
challa yachachinka, mana runakunapaklla-
vantamiento y movilización en Bolivia (2000-
pash kanka, ashtawanpash tukuykunapakmi
2005). México: Bajo Tierra.
kanka.
Ecuador mama llaktaka, tukuy kamachiyku-
Martínez, A. (2007). Derechos de los pueblos indígenas
napi killkashkanataka shina, kawsaypura,
del Ecuador. Quito: Abya-Yala.
shukshinalla kawsaypura, sumak kawsay,
Sierra, T.
(2009). Entre la legitimidad y la ilegali-
piñanakuy allichiykunataka paktachinatak-
dad: las apuestas de la policía comunitaria.
mi kan, runakunapak hatun tantanakuyku-
Multiculturalización del estado, derechos indíge-
nawan wankurishpa ima shina kawsaypura
nas y la globalización en América latina. Con-
yuyayta paktachinakunatami rurana kan.
greso 53 de Americanistas llevado a cabo en
la ciudad de México.
14
REVISTA CHAKIÑAN, 2019, Nº.7, ABRIL, (5-15)
ISSN 2550-6722
Sierra, N. (2014). Las falsas promesas de la Revo-
lución Ciudadana: Excluyendo el contenido
comunista de la revolución socialista. El co-
rreísmo al desnudo. Segunda edición (pp. 134-
144).Quito: Montecristi Vive.
Trujillo, J. (2012). Plurinacionalidad y Constitu-
ción. En Boaventura de Sousa Santos (ed.)
Justicia indígena, plurinacionalidad e intercultu-
ralidad en Ecuador (pp. 305-316). Quito: Ab-
ya-Yala.
Ospina, P. (2009). Movimientos sociales y parti-
cipación política. En Ángel Montes (ed.).
Ecuador contemporáneo. Análisis y alternativas
actuales (pp. 199-222). Murcia: Universidad
de Murcia.
Poole, D. (2008). El estado y sus márgenes. Etno-
grafías comparadas. Cuadernos de Antropolo-
gía Social, 27, 19-52.
Walsh, K. (2013). Pedagogías decoloniales. Prácti-
cas insurgentes de resistir, (re) existir y (re) vivir.
Tomo I (editora). Quito: Abya-Yala.
Walsh, K. (2012). Interculturalidad crítica
(de) colo-
nialidad. Serie pensamiento decolonial. Qui-
to: Abaya-Yala.
Wallerstein, I. (2008).
¿Qué es lo que los Zapatis-
tas han logrado? Contrahistorias. La otra mira-
da de Clío, 51-55.
15