REVISTA CHAKIÑAN, 2018, Nº.5, AGOSTO, (5-17)

ISSN 2550-6722

CAMELIDOS ANDINOS WIWAKUNA TAWANTINSUYU RUNAKU-

NAPAK KAWSAYPI

LOS CAMELIDOS ANDINOS EN LA COSMOVISIÓN ANDINA

THE ANDEAN CAMELIDS IN THE ANDEAN COSMOVISION

TUKUYSHUK

RESUMEN

Uchilla shimikuana:

Kay rikuchik pitika, camélidos andinos wiwakuna hawa (llamas, alpacas, vicuñas) willan,

paykuna imashina ñukanchik Ecuador mama llakta urkukunaman tikramushkamanta, shinaka

ashtawanpash paykunawanmi ñukanchik kawsayka kutinllatak sinchiyamushka, ñukanchik ya

chaykunapash tikramushka. Chashnami punta nikipika kay wiwakuna Ecuador mama llakta

man tikrashkata willan, imashina ñukanchik allpa mamata kay wiwakuna wakaychin, kipapika

paykunapak wiñay kawsaymanta riman, runakuna imashina kay wiwakunata rikun, shinallatak

imashina kay wiwakuna hanan pachapi rikurishkamantapash. Kay killkayka ñukanchik chikan

chikan llaktakunata yuyachinapakmi kan, kay wiwakunata ashtawan mirachinkapak, payku

nawan tantalla ñukanchik kawsayta shinallatak pachamantapash wichayman apankapak.

camélidos andinos, runa kawsay, Ecuador mama llakta.

María Yolanda Guamán Chacaguasay

yolandaguaman16@hotmail.com

Investigador independiente, Ecuador

Fecha recepción: 25/05/2018

Fecha aceptación: 10/07/2018

El presente artículo describe sobre la

reintroducción de los camélidos andinos

(llamas, alpacas y vicuñas) a los páramos

ecuatorianos y su aporte, a la revitalización

cultural de los pueblos indígenas, mediante

la convivencia con estos animales. En

primera instancia puntualiza la situación

actual de loscamélidos en Ecuador, su

utilización y su aporte en la ecología,

posteriormente narra sobre su historia, la

cosmovisión y la cosmogonía andina. El

propósito del artículo es incentivar a las

comunidades rurales de nuestro país a

trabajar conjuntamente en la ampliación de

la población de los camélidos y con ello en la

recuperación del patrimonio cultural y

natural.

Palabras claves: camélidos andinos,

cosmovisión, Ecuador.

ABSTRACT

This article describes the reintroduction of the

Andean camelids (llamas, alpacas and

vicunas) to the Ecuadorian moors and their

contribution, the cultural revitalization of the

indigenous peoples, through living with these

animals. In the first instance, it points out the

current situation of camelids in Ecuador, their

use, and their report on ecology, and later

tells about their history, the worldview and

the Andean cosmogony. The purpose of the

article is to encourage rural communities in

our country to work on the expansion of the

population of camelids, and with it the

recovery of cultural and natural heritage.

Keywords: Andean camelids, worldview,

Ecuador.

REVISTA CHAKIÑAN, 2018, Nº.5, AGOSTO, (5-17)

ISSN 2550-6722

KALLARI WILLAY

IMASHINA KAY WILLAYKU-

NATA PALLASHKAMANTA

Waranka waranka washa watakunami, Perú

mama llaktaman ñukanchik kunan riksin-

chik camélidos andinos nishka wiwakuna-

pak punta yayakuna chayamurka. Kipa wa-

takuna washami kay wiwakunallatak kunan

riksishka wiwakunataka (guanaco, vicuña,

llama, alpaca) wacharkakuna. Kay wiwaku-

naka kipa punchakunataka runakunamanka

hatun yanapaykunatami kararka. Runa-

manka kararka, churachirka, antawa shina

yanaparka, shinallatak ñukanchik pachama-

tapash wakaychirka.

Kipa whasha watakunami, España llakta-

manta shamuk runakuna, ñukanchik wi-

wakunataka imashina ñukanchik aylluku-

nata llakichirka chashnallatak ashkata

llakichirkakuna, waranka warankakuna-

tami wiwakunatami paykunapak aychata,

shunkutapash mikunkapak wañuchirkakuna.

Ashtawankarin ñukanchik kipa wiñay ru-

nakunamanka, kay wiwakunataka ama wi-

ñachinkichik nishpami yachachirka, kay

wiwakunaka supaypak wiwakunami nirka-

mi. Chaymantami ñukanchik wiwakunaka

pichilla sakirirka, kay wiwakunaka 80 wa-

takunapika Ecuador mama llaktapika ñalla-

mi chinkarirkakuna.

Kay willaykunata pallankapakka ashka ka-

mukuna camélidos andinos wiwakuna hawa

killkashkakunatami mashkashka, shinallatak

kunan puncha yuyak yaya, mamakunawan

ashkata rimanakushka. Chay hawapi shuk-

tak shuktay mashkaykunatapashmi ruras-

hka, web nishka pankakuna imapi.

WILLAYKUNA PALLASHKA

1. Camélidos andinos wiwakuna kunan

pachakunapi

Ashka may sumak rikuymi, ashtawanpash

ñukanchik runakunaka español aylluku-

nawan kuyayllata llakita apashka washa-

pash, ñukanchik wiwakunamanta anchuchis-

ka kashpapash, kay wiwakuna tikramukpika

kuyaywan paykunapak kuchipi chaskishka.

Chashnami ñukanchik kuchulla llaktakunapi

kay wiwakunaka ashta mirarishkakuna, kay

willaytaka (Guamán 2010:190-192) kamu-

pimi willakun, shinami Perú llakta imapika

3.000.000 alpaca nishka wiwakunami tiyan,

Bolivia llaktapika 2.000.000 llamakuna;

Perú imaka vicuñas nishka wiwakunatapash

ashta charin 100.000 kan; guanaco nishka

wiwapika Argentina llaktami 500.000 cha-

rín.

Kay llaktakunaka ashkatami kay wiwakuna-

pak millmakunawan llankakunkuna, maki

ruraykunata rurashpa, Perú llakta imaka, $

75.000.000 kullkikunatami watanta lluk-

chin, 22.000 llankaykunatami kun. Bolivia

llaktaka $ 487 kullkitama watanta llukchin

llama millmakunata maki ruraykunata ruras-

hpa, ashtawanpash 53.708 ayllukunamanmi

llankaytapash kun.

Ecuador mama llaktapika, kunan kay pa-

chakunapimi pichilla llama, alpaca, vicu-

ñatapash charinchik, shuktak shuktak apu

kamachikkunami kay wiwakuna ñukanchik

llaktakunaman tikrachun yanapashka. 1.988

wata imapimi, 200 vicuña wiwakunata Chili

shinallatak Perú llaktamanta tikrachimur-

kakuna, paykunaka tayta Chimborazo urku

chakipimi kunan punchakunaka kawsakun.

Shinallatak 1.993 watapika 77 vicuñakuna-

tami apamunkuna, paykunaka San José de

Tipín nishka llaktapi, Guamote kitipimi uku-

pimi kawsakunkuna.

Kunan punchakunapika, ñukanchik Ecuador

mama llakta ukupika, chikan chikan marka-

pimi kay wiwakunataka wiñachikunkuna,

chashnami Chimborazo marka imaka 32.3%

wiwakunata charin, kipapika Pichincha mar-

kami charin 26.2%, kipakunataka chikan

chikan markakunami tiyan, Bolívar 14.5%

Cotopaxi 10.3% Tungurahua 7.8%, Cañar

6%.

REVISTA CHAKIÑAN, 2018, Nº.5, AGOSTO, (5-17)

ISSN 2550-6722

Ashtawanka ashka llaktakuna Chimborazo

urku chakipi kawsakkunami, kay wiwakuna-

pak (alpaca, vicuña, llama) millmawan maki

ruraypi llankakunkuna. Kipa punchakuna-

taka, wichayman wiñashpa rishpaka, ñukan-

chik llaktakuna kay wiwakunata wiñachi-

shpaka alli kawsaytami charinkakuna.

Llama wiwa imataka apachina imapakpas-

hmi charinkuna, paykuna ima uchilla apari-

taka aparinllami.

Ñukanchik pachamatapash kay wiwakunaka

ashkatami wakaychin. Paykunapak chakiku-

naka mana oveja, vaca, shinallatak shuktak

shutak wiwakunapak shinachu, paykuna-

pak chakika sumak ñutumi kan, sillukuna-

pash mana allpaman chayanchu, kiwatapash

paykuna kirukunawan sumaktami utunkuna,

mana sapimanta kayshuk wiwakuna shina

chutanchu.

Paykunapak ismapash ashka mishkikunata-

mi charin, chaywanmi ñukanchik allapa ma-

maka sumakta wiñaytukun.

Shinapash mana chaypakllachu kay wiwaku-

na kan, ashtawanpash paykunaka ñukan-

chik kawsayta rikchachinkapak, ñukanchik

yachayta hatarichinkapak, ñukanchik yu-

yaykunata wichayman apankapakmi tikra-

mushkakuna.

2. Runakunaka llamamantami shamun-

chik

Shuk ñawpa willaymi, ñukanchik runakunka

llamanantami shamun nishpa willan, chas-

hnami (Sanaguano shinallatak Guamán

2015:5-37) pankakunapika, kay willaytaka

kunan punchakunapash ñukanchik yaya ma-

makunaka wawan wawan willashpa wiña-

chishkakuna. Kay willayka kashnami nin:

Ñukanchik runa kawsay kallaripika, punta

Yaya Manko Kapak shinallatak Mama Ok-

llowanmi kay pachataka kallarichirkaku-

na, paykunawanmi ñukanchik runa kawsa-

yka ashka ashkata sinchiyarirka imapacha

inkakuna runachishkamanta. Kay yaya ma-

mapak shuk churimi sawarinapak paypa

kipa paninta munarka, kay panin wampraka

mana yankalla kuytzachu karka, kikinka

ñukanchik hatun Tayta Intipak ñusta tukuna

akllashkami karka. Kay ñustakunaka ñawpa

punchakunaka sawarinata shinallatak kari-

kunata munanatapash mana ushanachu kar-

ka, ashtawanpash paykunaka Tayta Intita

yupaychana hatun wasillapimi kawsanakar-

ka nin, payta yanapashpa, yupaychashpa-

pash shinallatak Yaya Inkapak kamachishka

shimikunata paktachishpa. Wañuchishkaku-

nami karka pipash mana kay nishkakunata

paktachikkunaka.

Shinapash warmi kuytza wamprapash

paypak turintaka sawarinapak ashkatami

munashka nin, chaymantami kay kari wam-

praka paypak yayapak kuchuman chayas-

hpaka, kishpichiwaylla ñuka paninwanmi

sawarisha ninimi nishpa mañarka.

Paykunapak yaya Manko Kapakka Inkaku-

napak punta pushakmi karka, chaymanta-

mi payka paypak wawakuna sawarichunka

mana arita kurka, payka mana paki tukurka-

chu hatun Wirakuchapak kamachishka shi-

mikunata, pay Inkakunapak hatun pushak

kashpapash.

Shuk amsalla tutami, kay kuytza warmi

wampraka, paypak yaya Mank Kapak mana

arita kukpika, paypak kawsakushka Tayta

Intita yupaychana wasimanta, pakatukus-

hpalla llukshishpa rirka paypak kusatuku-

nawan tupanaman.

Manko Kapak kayantik punchata yachak-

chayashpaka kamachirkami, kay ishkay

kuytzakunata katichun, hapishpaka wañu-

chichun nirkami. Paykunapak Mama Okllo

chayta uyashpaka ashkata llakirishpami ki-

shpichiwaylla nishpa paypak kusataka ma-

ñarka. Chaymantami hatun Inkakunapak

pushakka shuktak makaykunawan hapishun

nishpa nirka.

Kay kuytzakunataka wañuchinapak rantika

may shitashka urkuman kachashun nirka-

mi, chaypi ashka kita wiwakunawan kaw-

sachun. Shinapash paykunapak mamaka

ashkata llakirishpami kay kamachishkakarin

REVISTA CHAKIÑAN, 2018, Nº.5, AGOSTO, (5-17)

ISSN 2550-6722

wañuchishkatapash yallimi kanka nishpami

kutanllatak paypak kusataka mañarka, ama

yalli sinchi makaykunaka kachun nishpa.

Ashtawanpash paypay kusaka paypak war-

mi mañashkataka kunanka ña mana arita

kurkachu.

Mama Oklloka kunanka Wirakuchapakman-

mi rirka, Wirakuchaka hatun Pachakamak-

mi kan ñucanchik kay Pachamamatapash

paymi wiñachishka, chashnami kay llakilla

warmika ñuka wawakunata kishpichiway-

lla nishpa mañarka. Wirakuchaka ashkata

llakirishpami paypak mañashkakunataka

uyarka, ashtawanpash ñukanchik runa kaw-

say llaktakunapak kamachik shimikunata

mana imashina tikrachitukurkachu, chay-

mantami kay ishkay kuytzakunataka ishkay

llamitakunapi yallichirka, chaypak washaka

kay wiwakunaka shuk hatun urku Guana-

cauri nishka llakta kuchullapimi puntapika

rikurirkakuna. Kunan punchakunaka Cuzco

markapa ukupimi kay Guanacauri llaktaka

kan.

Shuk punchaka Manko Kapakka, ishkay

chikan wiwanakuna tiyashkamantami uyar-

ka, kay wiwakunaka runakunapak rikuyta-

mi charirka, chaymantami Manko Kapak

yayaka kay ishikay wiwakunataka katichik,

hapichik chaypak washaka Cuzco llaktaman

apamuychik nishpami kamachirka, chash-

na shinami paktarka, ña paypak ñawpakpi

charikushpami paypak ishkay kuyanakuk

wawakuna kashkataka riksirka.

Paypak wawakuna kashkata yachakchayas-

hpaka ashkata piñarishpami mana kiwiri-

shpalla kamachirka, wañuchichik chaypak

washaka paykunapak shunkuta anchuchi-

chik ñukanchik hatun Wirakuchaman ka-

marinkapak nirkami, chayta uyashpami kay

ishkay llamitakunaka ashka llakinayta waka-

rirkakuna, shinapash imashina kamachishka

shinami paktachirkakuna, chaymanta pacha-

mi shuk nishka shimi tiyan; kunan puncha

llamitakunaka mana shuktak yanka wiwaku-

na shinallachu, ashtawanpash paykunaka

ñukanchik wawki paninkunami, shinallatak

paykunapak ñawi rikuypash runakunapak

shina sumaklla rikuytami charin.

Ña wañuchishka washaka, kay ishkay kuyt-

zakunapak hatun samaykunaka Hanan Pacha

Wirakuchapak kuchumanmi chaska mayuta

katishpa rirkakuna.

Shinaka kay ishkay kuyanakuk kuytzakuna-

taka kunan punchakuna kamami tutakunapi-

ka hanan pacha hatun chaska mayupi rikuy

tukunchik, paykuna chayana kashkaman

manarak chayashkakunachu.

Paypak wawakuna wañushka washaka,

Manko Kapak yayapash ashkata llakirishpa-

mi Wirakuchapak kuchuman katishpa rirka,

Hanan pachaman apak ñanpi chaskakunata

tarpushpa tiyakun, paypay hatun samaytaka

kunan punchakunakamami chaska mayupi

llamakunapak washapi rikuy tukunchik.

Kay willayka kunanka ñukanchiktami apan

imashina kay chaskakancha nishkata ha-

muktanaman. Chashnami chikan chikan ki-

mirishka kamukunapash willan, imashina

ñukanchik nawpa yayakuna hanan pachata

rikushpa yacharkakuna tarpuna, tamyana,

usyana, kasana punchakuna shamunaman-

tapash. Kunanka kay kipa willaypika chay-

manta ashata rikushunchik:

3. Yakanata imashina hawa pacha chas-

hka mayupak chawpipi rikurin

Ñukanchik llama michikkunapakka chas-

kakunapak chawpipi chay hatun yana puyu

tiyakka, chaskakancha nishka shutimi kan,

kaykunaka wiwakuna shinami rikurin.

Ñukanchik runakunapakka tukuy imalla

allpa pachapi tiyakmi hawa pachapi tiyana

karka, shinallatak tukuy imalla hawa pa-

chapi rikurikmi allpa pachapi tiyana karka.

Ñukanchik allpa mamapi tiyak llamakuna

hawa pacha chaska mayupimi rikurik kas-

hkataka chashnami hamuktaytukunchik.

Ña nishka shina, kay chaskakancha nishkaka

chikan chikan wiwakuna shinami rikurin,

chay hantun chaskakanchakunata kamachi-

kka chakanami shutimi kan, kay chaskaka-

chapak washapimi llamapak, atukpak, ham-

REVISTA CHAKIÑAN, 2018, Nº.5, AGOSTO, (5-17)

ISSN 2550-6722

patupak, amarupak, yutupak, kuchapak, runa

paypak rikrakuna hawata paskashka chas-

kakanchakunami tiyakun. Ashtawanpash

kunan punchakunaka kay chaskakanchaku-

naka achiklla tutakunapika rikuymi tukun-

chik (Vallejo 2008:20).

Llamapak chaskakanchaka paypak wawanti-

kmi chakana ukunikllapi rikurin. Kay chas-

kakanchakunaka kunanka ñukanchik llama

michikkuna imashina paykunapak wiwaku-

nata wiñachinamanta, mirachinamanta, chi-

kan chikan ruraykunamantapashmi yacha-

chin.

Yakana, llamakunapak hatun samay nisha

nin, kay allpa mamapi kawsak wiwakuna-

man kawsayta kuk. Hawa pachapi tukuylla

ima tiyakkunata yachakkuna willashpaka

ninmi, llamapak chaskakanchaka chaka-

na washapimi tiyakun, paypay ñawikunaka

Alfa shinallatak Beta Centauro nishka chas-

kakunami. Wayru killapak ishkay chunka

pusak tutaka, kay chaskakunaka ashakatami

sikiyankuna, shinami, ñukanchik llama mi-

chikunapak rikuypika chay llamaka hanan

pachamantaka chinkarin, chashnami payku-

napay willaypika nin, kay hawa pacha lla-

maka allpa mamamanmi uriyashka, mama

kuchakunamanta, hatun mayukunamanta

yakukunata upyankapak, kay pachataka

yaku millpuymanta kishpichiwankapak (Ta-

vera 2001).

Chaypak washka tikrallatakmi hawa pacha-

llapitak rikurin, kunanka kay tukuy yaku

upyashkatami paypak wawaman chuchu-

chinka, paypak wawa chuchushpaka ashka-

tami ishpanka, chay ishpaka kay pachaman

tamyashinami ñukanchik allpakunata kutin-

llatak pukuchinkapak urmanka.

Kay llamapak chaskakancha yanalla riku-

rishkamantami, yana millmata charik lla-

makunaka, ñukanchik hatun apukunaman

kunpitaywan chayanapak, ashka minish-

tishka karkakuna. Shinallatak shutak wi-

llaykunapashmi tiyan, ashtawanpash chay

llama chaska mayumanta chinkarishpaka,

kay allpa mama pukyu yakukunatami up-

yanaman shamun, ña upyankapakka chay

llamaka shuk runapak hawapimi tiyarik,

chay runaka ashka alli washatami hapik kar-

ka. Chay runapak hawapi tiyanka kamaka,

shuktak runakunaka ashka millmatami chay

llamamantaka llukchikkuna karka. Ña ka-

yantik pakarikpika, chay millmakunaka as-

htawanpash yanalla, killulla, kiwalla, anka-

lla, yurakllami rikurik, pipash mana llamata

charikka, chay punchallatakmi rantinaman

utkashpa rina karka shuk kari shinallatak

shuk warmi llamata. Kay ishkay llamaman-

tallami waranka waranka llamakuna mirarik

karka (Vallejo 2008:21).

Shinallatak, chay llama millmata llukchi-

shkapimi ashkata yupaychashpa, ima ha-

ykakunatapash runakunaka kuk karkakuna,

paykunapak llamakuna ashkata mirarichun

nishpa.

Hawaman nishka shina, ñunchik runaku-

naka kay pachapi imalla rikushkatami hawa

pachapi rikukkuna karka, chaymantami kay

hawa chaskakanchapi rikurik llamataka kay

allpa pachapipash rikuchikkuna, shinami

kay Tamboqhsanishka urkupi ollantaytambo

– Perú mama llak imapika, shuk hatun mama

llama paypak wawata kuyashpa tiyakukta

rurarkakuna.

Kay wasika shuk hatun chaskakanchaku-

nata rikunapakmi wasichirkakuna, shinami

ñukanchik ñawpa yayakuna ñukanchik kaw-

saytaka wiñachirkakuna.

4. Ñukanchik llamakunata rurayta ka-

mashka wiñay kawsay kallaripi

Ashka killkakkuna, shinallatak shuktak

shuktak yachakkunami willankuna, ñukan-

chik ñawpa ayllukunapakka kay camélidos

nishka wiwakunaka, allita wiñachikpika,

paykunaka aychata, ñuñuta, karata, mill-

matapashmi kararkakuna. Chaymantami

ñukanchik ñawpa yayakunakunaka kay wi-

wakunataka uyway kallarirkakuna.

Ñuwpa wiñay kawsay kallaripika, sumak

ruraykunatami llama hawa rurashkakuna,

kay camélidos andinos nishka wiwakunaka

REVISTA CHAKIÑAN, 2018, Nº.5, AGOSTO, (5-17)

ISSN 2550-6722

ñami tiyarka 20.000 – 10.000 a.C. kipa wa-

takunapika washan washan shutak yachay

rurashkakunawanmi kay wiwakunaka ri-

kurishpa katimun. Ña Perú llakta imapika

7.000 – 5.500 a.C. ñami kay camélidos ni-

shka wiwakunamantaka aychata, millmata,

paykunapak karata hapikkunakarka (Solís

2006:26).

5.500 – 4.200 a.C watakuna imapika ash-

tawanmi kay wiwakunataka wiñachishka

rikurin, shinami kay wiwakunataka ña ru-

nakunaka paykunapak makipi wiñachi ka-

llarishkanka chayka hamuktanchik (Solís

2006:28).

Ñuwpa llaktakuna imapika Tiwanaku, Para-

cas, Nazca, Chimús, Chibchas runakunaka,

ñami millmatapash shinallatak aychatapash

katushka rantishka karkakuna. Ña mana

kikinkuna mikunapakllachu lluchikku-

na karka. Ashtawankarin millmakunawan

munanay maki ruranakunapashmi tiyarka.

Chashnami kay wiwakunaka hatunta ñukan-

chik ñawpa yaya mamakunataka yanapakku-

na karka, chikan chikan yachay kamukuna-

pash kaytakami willan. Chaymantami, kay

ñukanchik ñawpa kawsaypika kay wiwaku-

na shinata rurashkakuna, hatun apukunaman

yupaychankapak kay wiwakuna mirarishka-

manta. Kunan punchakunaka kay rurayku-

naka chikan chikan rikuchina wasikuna

shuktak shutak llaktakunapi tiyakun. Kay

maki rurashkakunaka, kuripi, killu allpapi,

kaspipi, plata shinallatak cinabrio nishkapi-

pashmi tiyankuna.

Shinallatak shuktak maki ruraykunatapash

rurarkakunami, patakirikunapipash ki-

llkakakuna killkarkakuna, millmawan chi-

kak chikan churanakunatapash awarkakuna.

Kaykunami ñukanchiktaka imashina ñukan-

chik ñawpa yayakuna ashkata kay wiwaku-

nata kuyashkamanta hamuktachin. Shinami

kay maki rurashkakunaka ñuwpapika allpa

mamata, shuktak apukunatapash yupaycha-

napak tiyak karka, kay apukuna kunukta-

pash, chiritapash, tamyatapash kay wiwaku-

na sumakta wiñachun kushkamanta. Kay

maki rurayka ashtawanpash allpa mamapi

pampashkami kak, kaymantami yachaku-

nata rurakkuna llukchishpa, chikan chikan

llakta rikuna wasikunapi churashka.

Shinapash kaykamaka imashina kay wi-

wakuna shuktak llaktakunapi wiñashkaman-

tami rimashkanchik, kunanka ñukanchik

Ecuador mama llaktapi imashina yachayku-

nata rurashkamantami willani.

Ecuador mama llaktapi maki rurashkakunata

hapishkakunaka, kunan punchapika kay Mu-

seo Nacional del Banco Central del Ecuador

nishka rikuna wasipi, shinallatak Reserva

Arqueológica nishka pipashmi tiyakun. Shi-

nami kaykunata rikuy tukunchik:

Kay wiwakunapak tullukunapi sumaklla ru-

rashkakunatapashmi chikan chikan llaktaku-

napi hapishkakuna Ecuador mama llakta

ukupi, chashnami rikuchin: awanapak ima-

haykakuna – Inkakuna rurashka churanaku-

na, cucharakuna, tuksinakuna, tukanakuna-

pash. Kay ruraykunaka ashtawanmi tiyan,

kaypika pichillatami willanchik. (Guamán

2010:19-99)

5. Ñukanchik camelidos andinos wiwaku-

nata Imallapi minishtinchik

Ñukanchik llamakunaka ñawpa punchaku-

namantami ashka kuyashka kashkakuna,

ñukanchik ayllukunaka, kay wiwakuna

tukuyta kuk kashkamantami charishkaku-

na, kay wiwakunaka allitapash, mana alli-

tapash willakkunami kashka. Chashnami

kay wiwakunataka ashka llama michikku-

naka charin aychapay, millmapak, ismata

tantashpa tarpuykunapi tarpuykunapi chu-

rankapakpash, shinallatak runapak unku-

ykunata hanpichunpashmi charinkuna.

Shuk llamitata wasipi charikpika mana ima

tukunkachu payta michikkunaka ninmi, as-

htawanpash tukuymi alli rinka, sumak pun-

chakunapash chayamunkami nishpami ya-

chak ayllukunaka willankuna. Chaymantami

ayllukunaka tukuy llamamanta llukshishka-

mi hampi nishpa ninkuna.

Kunan punchapika, shuk runa llaki unku-

ykunata charikpika, yachakkuna mana kam-

REVISTA CHAKIÑAN, 2018, Nº.5, AGOSTO, (5-17)

ISSN 2550-6722

pishanikpika, kay runaka chay wawa lla-

makuna shullurishkatami allpa mamaman

karankuna, pay supaywan rimachun kay

runapak aycha alli tukuchun. Chaymanta-

mi chikan chikan llamamanta shamukkuna-

taka runaka kushikushpa hapin. Llamapak

yawarta kunukllata upyapika ñukanchik

shaykushka aychamanmi ashtawan sinchita

kun. Paypak chakikunaka runataka pay shi-

na purinatami yachachin, alli ñanpi purishpa

allikunata rurashpa, tukuylla ayllukunata

yanapashpa kawsachun (Guaman 2010:171-

174).

Paypak shunku shinallatak shullurishka

wawakunataka allpamamamanmi kara-

nakarka, ama ñukanchik tarpushkakunapi

casa shinallatak shutak llakikunapash sha-

muchun, ñukanchik murukunapash sumak-

llata pukuchun, ñukanchik llaktakuna ama

yarikimanta llakita apachun. Paykunapak

ishpapash hampi yurakunawan chakrushpa

yanushpa armakpika, chiri unkuykunatami

anchuchin, tullu nanaykunatapash allichin-

mi.

Paykunapak millmapash ñukanchik rin-

rrinkuna mana uyakuktami allichin, kay mi-

llmaka kunuklla kashkamantami chay chiri

huntashkakunata llukchin. Ashtawanpash

llamamanta tukuy llukshishkakunaka ima-

pash mana yankacku kan, kay wiwakuna-

pak ismakunapash ñukanchik allpa mamapi

churakpika sumaktami wakaychin, muruku-

napsh, kiwakunapash sumaktami wiñan.

Ashtawankarin urkukuna imapi kay wi-

wakunata wiñachikpika sumaktami allichin,

chashnami maypi yaku wacharikun urkuku-

napi churakpika, kay urk allí tukushpaka as-

hka yakuta chari tukunchik. Kay ismataka

shuktak hampikunawan chakrushpa wasipi

kushnichikpika chay mana alli ruraymanta-

pashmi wakaykichin. Ishpakunapash tullu-

nanayta charikkunapaka, kunuklla ishpata

may nanakunpi churakpika sumaktami alli-

yachin.

Kay wiwakunapak wirapash ñukanchik gri-

pe nishka unkuywak kakpipash alliyachin-

mi, ñukanchik washa nanaykunatapash alli-

chinmi. Shinallatak wirata kunukyachishpa

hampi tukunchikmi kay wiwakunallatatak

paykuna karacha unkuywa kakpipash.

Tullukunapash chiri unkuykunatami ham-

pin, chaypakka tullukunata yanushpa chay

yakuwan armakpika, nanaykunataka pichi-

yachinmi.

Ashtawanpash kunan punchakuna imaka

kay wiwakunaka, unkuklla wacharishka

wawakunapakmi alli nishpa yachakkunaka

nin, paykunaka sumaklla wiwakuna kashka-

manta, sumak samayta kun, chayta chaski-

shpaka kay wawakunaka alli kawsaytami

hapinkakuna.

6. Wakarpañakuna

Kay wakarpañakunamanta willashpaka,

Inkakunapak pachakunapika llamakunata-

mi wañuchishpa ñukanchik hatun apukuna-

man paykuna tukuy allikunata kushkamanta

yuypaychanhik nishpami karakkuna karka.

Kay hatun apukunaka Tayta Inti, Mama

Killa, Yaya Illak, shinallatak Wirakuchami

karka. Ashtawanpash Inkakunapak ñuwpa

kawsakkunapash kay karaykunataka ñami

rurakkunakarka (Solís 2006:35,439).

Kay karaykunataka ashka allitami rurakku-

nakarka, chaypakka tawka llamakunata

shinallatak chikan chikan tullpukunami

wañuchishka karka, chaypakka chay kan-

lla llamakunaka sumakta wakaychishkami

wiñarkakuna, apukunaman karankapakka

alli llamakunallatami kuna karka. Kay wi-

wakunaka ashkata akllashkami wiñarkaku-

na, shuk tullpukunallami charina karka as-

htawankarin yurak mana kashpaka yana

wiwakunallami kana karka.

Kurikancha ima pikarin, Tayta Intiman pun-

chantami shuk llamata karak karka, kay

llamaka yurakmi karka, kay tullpukunaka

chuya kashkamanta hanan pacha kuchuman

chayachikmi karka. Ashtawanpash mana

kawsak wiwakunallachu kay karaykuna-

pakka karka, kuripi, killu allpapi, kaspipi ru-

rashka llamakunatapashmi karakkuna karka.

REVISTA CHAKIÑAN, 2018, Nº.5, AGOSTO, (5-17)

ISSN 2550-6722

Hatun pushakkuna wañukpipash kay ñuwpa

pachakunapika, shuktak kawsaymanmi

rinkuna nishpami paypak pampashka uku-

pika ashka karaykunawan kachak, maypika

kawsak llamakunawan, mana kashpaka kay

llama aychakunata sumakta allichikawanmi

pampak.

Supaykuna ama millaykunata rurachunpash,

ñukanchik ñuwpa yayakunaka shuk yana lla-

matami wañuchik karka, kutin hatun mama

kuchapak apuman karankapakka, shuk ushpa

llamatami wañuchik karka. Ashka muruku-

na wiñachunka allpa mamamanmi llamaku-

napak millmawan rurashka churanakunata

karak karka, mushuk watapash shinallatak

sumak murukunata pukuchichun nishpa.

Inkakuna sawarina punchapash hatun tayta

intipak wasipika, llamakunami wañuchishka

karayka, Inka Yayaka Tayta Intitami kayak

karka paypak warmita kuchun nishpa, cha-

ypak washami ña ñustata rikunaman rik

karka. Ñustaka hantun inkapak ñuwpakpi

ñarikurishpaka, sumak churanakunata chu-

rashkami llukshik. Ña tukuy sawarishaka

washaka Tayti Intimanka ashka aswata, shi-

nallatak ishkay yurak llamata wañuchishpa-

mi karak karka (Bernand 1988:65).

Ashtawanpash ña español ayllukuna chaya-

mukpika, kay hantun apukunaman, shinalla-

tak wakakunaman karaykunaka ashkatami

chakrurirkakuna, español ayllukuna payku-

napak apunchikta mañana wasikunapimi

llama yawarta paykunapak kawsay sinchi-

yachun nishpa shitakkuna karka. Manarak

español ayllukuna shamukpika sumaktami

llamakunataka ñukanchik ñuwpa yayaku-

nawan wiñarkakuna, chikan chikan tullpu

llamakunapash shuktak shuktakpi shinkan-

chishkami karka. Ashtawanpash, ña español

ayllukuna chayamukpika kay wiwakunaka

ashkata chakrurishpami llakitukuk (Bonavia

1996:255).

Kay llamakunata wañuchinapakka kay tumi

nishka tuksinawanmi wañuchik karka, kay

tumi nishkaka hanan pachawan shinalla-

tak kay pachawanmi tantachin nishpami

yuyakkuna karka, payka wiwakunata wa-

ñuchinapakllami minishtishka karaka. Kay

wiwakunaka hantun apuman karanapaklla-

mi karka. Shinaka kay tumiwan wiwakunata

wañuchikpika, wiwapak hatun samyka ha-

nan pachaman hatun Wirakuchapak kuchu-

manmi chayak karka.

Llamakunata hatun apuman karanamanta

willaykuna kaykunami:

Pawkar killapika, maypimi Tayta Intitita

yupaychana kanllapimi wilancha nishka

raymita rurak karka, kay killaka ishkay tu-

llpu sumak wawa llamatami wañuchik kar-

ka, tukuy tantanakushkakunatami paypak

yawarwanka hampirichun nishpa shitak kar-

ka, asha yawartaka wasikunamanmi payku-

napak wawakunapak ñawipi churankapak

apakkuna karka, shinallatak wasi llukshina

punkukunapipashmi churakkuna karka.

Raymi killapika, Sapainkami kay inti ray-

mi punchataka pushak karka, chaypika lla-

makunatami wañuchik karka, paykunapak

aychataka wasikunapimi rupachik karka,

chay kushni llukshishpa tukuy ayllkuna-

ta hapichun. Shinallatak kay rupak tullpata

apashpami, tayta intipak wasipi hapichik

karka tukuy ayllukuna alli kawsayta chari-

chun, chay ninaka tutay punchami wata hun-

tata rupak karka. Kay raymipika ashka yurak

llamakunatapashmi wañuchik karka, chaypi-

ka shuk Yachakmi paykunapak wiksata pas-

kashpa imashina chay pachakuna kanamanta

rikuk karka, (Espinoza 1987:329).

Shuk mushuk Inkata shutichinkapakka shuk

llamata wañuchishpami, paypak shunku-

ta llukchik karka, chay vena watumantami

pukuk karka, alli punchakuna mana kas-

hpaka mana alli punchakuna shamunata ri-

kunkapak.

Sitwa killapika, yawar tullpu shina patzak

llamakunatami wañuchik karka, tarpuykuna

alli llukshichun.

Karway killamanta kallarishpaka kuski ki-

llakamaka shuktak patzak llamakunatami

sarakuna allita pukuchun nishpa wañuchik

REVISTA CHAKIÑAN, 2018, Nº.5, AGOSTO, (5-17)

ISSN 2550-6722

karka.

Wayru killapika, patzak yurak llamakuna-

tami alli kay wiwakuna mirachun nishpa

wañuchik karka. Shinallatak kay killapi-

ka wakakunaman karankapakpash kay lla-

makunatami wañuchik karka. Wañushkaku-

natapash kay wiwakunapak yawarwanmi

armachikuna karka. Aychakunataka yanus-

hpami raymikunaman shamuk ayllukuna-

man karak karka.

Kapak killapika, kapak raymitami rurakku-

na karka, kay raymika Sapay Inkapak kas-

hkamantami killa huntata rurakkuna karka,

kaypika chay ceremonia de iniciación niska-

tami rurakkuna karka uchilla wamprakuna

ña kuytzakuna tukukpi. Ashtawankarin kay

kuytzakunataka rinrinkunatapash hatuntami

huluk karaka, ayuno nishkatapash paktachi-

kkuna karka. Kay kuytzakunaka paykunapak

wasi ayllukunantikmi llamakunata wañuchi-

shpa paypak yawarwan shitarik karka, mi-

llmakunatapash huchashpaka chawatapash

shinallatak yanushkatapashmi mikukkuna

karka.

Kunan punchakunapipash, ñukanchik allpa

mamata yupaychankapakka llamakunatami

wañuchin, kay ruraykunaka Bolivia mama

llaktapi, Perú mama llaktapi, shinallatak

asha ashka Chili mama llaktapipashmi tiyan.

Paykunaka kay wiwakuna sumakta mira-

chun, tarpuykunapash alli wiñachun, shina-

llatak ña tantanalla murukunapash ama ima

tukuchunmi kay karaykunataka chikan chi-

kan apukunaman ruran.

Ecaudor mama llaktapika, kay karayku-

napash asha ashami tikramushka, shinami

Cotopaxi markapi kawsak ayllukuna imaka

kay ruraykunataka kutinllatak ruray ka-

llarishkakuna. Ashtawankarin, paykunaka

chay kutinllatak tikrachimushka wiwakuna

sumakta mirarichunmi sumak raymikunata

ruran.

7. Camelidos wiwakunapak wiñay kawsa-

ymanta willashka

Kay camélidos andinos nishka wiwaku-

naka Inkakunapak pachakunapimi hatunta

wiñashpa mirarirkakuna, shinami kay wi-

wakuna kay hatun Inkakunapak kawsayta

rikuchik shina riksishka karka, paykunata

charika shuk manchanayak sinchi kashkata-

mi rikuchik. Kay wiwakunaka inkakunapak

punchapika aychata mikunapak kuk karka,

millmata churanakunata ruranapak, ismata

allpakunata pukuchinapak shinallatak yan-

tashina rupachinapakpash, ashtawankarin

llamakunaka kipikunata aparinkapak mi-

nishtirikmi karka, shinallatak apukunaman

yupaychashpa karanapakpash (Guaman

2010:102).

Kay camelidos nishka wikakunaka, inkaku-

napak punchapika alli sumakta wiñachishka-

mi karkakuna, alli kallarikunawanmi llama

michikkunaka wakaychirkakuna.

Llama michikunaka inkakunapak ukupika,

paykunami kay wiwakunataka wiñachinata,

akllanata, mirachinata, hampinata, kay wi-

wakunamanta llukshishkakunata imashina

maki ruraykunata ruranata, maypi kiwaku-

nata tarpunata, mayllapi kay wiwakunata

wiñachina nikikunataka kuk karkakuna.

Paykunaka mana yanka runakunachu karka,

hatun Sapay Inka akllashkami karkakuna,

chaypakka sawarishka runakuna, ima mana

allita rurakkuna, paykunapak kawsaytapash

wichayman apakmi kana karka.

Kay wiwakunaka yupashka shinallatak ki-

llkashkakunami karka, chaypakka shuk ha-

tun raymitami rurakkuna, sasi killapimi ña

millmata utushka washa, tukuy wiwakunata

yupakkuna karka, mashna wiwakuna apuku-

naman karanapak shinallatak mashnatak

chay Inka mama llaktapak kashkata. Kay

raymikunapi sakirik wiwakuna sumaktami

mirana karka.

Chay yupaykuna shinallatak killkaykuna-

tapash kipukunapimi churakkuna karka,

kaykunami kay llamakuna mirashka, mana

kashpaka kuruyashkatapash willak karka.

Kipukunapi llama mirashka llukshipika,

chay llama michikkunaka ashkakunawan

yupaychashkami kak, mikunakunawan,

REVISTA CHAKIÑAN, 2018, Nº.5, AGOSTO, (5-17)

ISSN 2550-6722

churanakunawan, wawakunata ña chari-

tukuk wiwakunawanpash. Shinallatak kay

wiwakuna kipupi kuruyashka rikurikpika

ashtawanpash kay llama michikkunataka as-

hkatami makakkuna. Chashna shinami kay

wiwakunaka español ayllukuna shamuna

ñawpa punchakunapakllami ashka waranka

warankakuna mirarirkakuna, kayka mana

llullachu kan, ashtawanpash, chay ashka

warankakuna inkakunapak mama llaktapi

kawsakkunami llamamanta shinallatak alpa-

camanta tukuy imallata hapishpa kawsakku-

na karka.

Kay punchakunapika llamata, shinallatak

alpacata mana charikkunaka kuyayllatami

llakita apakkuna, paykunaka ima millmata

mana charishpaka mana ima maki rurayku-

natapash ushay tukukchu, chaywankari

ashtawanpash imashina mana kunuk llakta

murukunatapash kamari tukukchu. Shinalla-

tak paykuna purapash aswatapash, cocata-

pash, saratapash, churanakunatapash, shutak

imalla kawsanapak minishtishkakunatapash

mana kamari tukukchu.

Shinami chikan chikan ayllukunaka hatun

Sapay Inka kushka wiwakunata wiñachi-

na karka, ama yarikita, yakunayta, churana

illayta llakita apankapak. Chaymantami kay

wiwakunaka sumakta wakaychishka wa-

ranka warankata mirarkakuna, paykunaka

allita hampishka, mama killata rikushpa wi-

ñachishkakunami karka.

Kay punchakunapika sawarishpami imata

charinatapash hapina karka, kullasuyulla-

pimi ña kuytzakunaka manarak sawarishpa

alpaca shinallatak llamatapash paykuna wi-

ñachinkapak hapikkuna karka. Wawakuna

imami ña ishkay kimsa watata charishpaka

chay uma akchata utuy raymipika ashka

kunpitaykunata hapikkuna karka, kayku-

naka karkami shuk alpaca mana kashpaka

shuk llama, sawarikpipash paykunapak ay-

llukunami chashna shina karaykunatallata-

tak kuk karka.

Sapay Inkapakka llamakunaka shuk ha-

tun rikuchina shinami kak, chashnami Inka

tukuk punchaka mushuk Inkamanka paypak

ayllukunaka shuk sumak napatami karakku-

na. Kay napaka shuk sumak yurak llamami

kak, payka paypak washapika sumak maki

rurashka apararishka, coral zarcillo apari-

shka, mana hawalla allichishka llamami kak.

Payka kay Inkapakka shuk wakaychik shina-

mi purik, ña Sapay Inka maylla llaktakuna-

man llukshikpika paymi puntashpa llukshik.

Shinallatak kay inkakunapakka llamakuna

shuk hatun charikunata charishka shinami

kak, chashnami shuk makanakuk runa ma-

ypi makanakuykunata mishashpa tikrakpika

shuk uchilla kanlla llamata pay wiñachichun

kumpitak.

Kay inkakunapak mama llakta imaka, ma-

yllapimi llamakuna tiyan, chaytami katik

karka, maylla llaktakunaman ña inkakuna

chayashpaka ñami llamakunata churakku-

na. Shinami inkakunapak Tawantinsuyo

llaktaka kunan Perú mama llaktapi kallari-

shpaka kunan Colombia, Ecuador, Bolivia,

Chili, Argentina llaktakunamanmi chayarka,

chaywanka llamakunapash kay llaktakuna-

llamantakmi mirashpa rirkakuna.

Inkakunaka hatun llamakunatami apakkuna

karka, may shutak llaktaman makanaku-

naman chayankapakka, kay wiwakunami

kipikunata aparishpa makanakuykunataka

yanapak karaka, shinallatak kay makanakuk

runakunata yariki hapikpipash llamakunalla-

tatakmi mikukkuna karka.

Ramon Solís (Solis 2006:31-35) willashpaka

ninmi, kay punchakunapika randipak randi-

pak ashka minishtirimi karka, chaymantami

shuk yuyak yaya mana paypak llamakunata

wakaychi tukukpika shuktakkunami wakay-

chik karka, shinallatak shuk kusa illak war-

mipak llamakunatapash paypak ayllukunami

wakaychikuna karka. Chashna ashka lla-

makunata wiñachishpaka yariki pachakuna

chayamukpika shuk llamataka kimsa hani-

ka sarawanmi kamarina karka, mana ashka

murukuna pukuy punchakunaka shuk hani-

kallawanmi kamarina karka.

Shinallatak kay llamakunataka mana hawalla

REVISTA CHAKIÑAN, 2018, Nº.5, AGOSTO, (5-17)

ISSN 2550-6722

wañuchinallachu karka, mikunapak kashpa,

mana kashpaka hatun apukunaman karana

kashpapash, hatun Sapay Inkatami puntaka

mañana karka kishpichita, ashtawankarin

mana kishpichita mañashpalla shuk llama-

ta wañuchikpika kay runaka wañuchishka-

mi karka. Llamakunata wañuchishpapash

kari wiwakunallatami wañuchina karka,

warmikunataka ashkata mirachunmi sakik,

Inkapak wiwakunatapsh mana wañuchina-

chuk kak, shinallatak hatun apukunaman ka-

rana wiwakunatapash mana wañuchinachu

karka. Kita wiwakunata wañuchispapash as-

htawanka karikunallatami hapik, shinallatak

yuyak warmi wiwakunatapash, unkushka

wiwakunatapashmi chikanchik karka, kays-

hukkunataka millmakunata utushpallami ka-

charikkuna.

Maykan wiwakuna karacha unkuywan

kakpika, allapata ukuta utkushpami pampak,

mana wañuchishpa mikunachu karka, chash-

nami kayshuk wiwakunata ama chay unkuy

hapichun wakaychik.

Siglo XVI watakunapika, español aylluku-

na chayamushpaka, ñukanchik wiwaku-

nata rikushpaka, paykuna charishka oveja

shinami nishpa yuyarkakuna. Paykunaka

españaman killkaykunata kachaspaka kay

wiwakuna imashina kashkamantami wi-

llarkakuna, imalla tullpukuna kashkata, ha-

tunkuna, uchillakuna, imashina kay llaktapi

kawsak runakunaka kay wiwakunapak mill-

mata hapishpa rikuna churanakunata ruras-

hkamnatapash. Ashtawankarin kunan alpaca

nishka wiwata rikushpaka sumak mishki mi-

llmata charishkamantami mancharirkakuna.

Kipa punchakunataka, Sebastian de Benal-

cazar kituman yaykushpaka ashka llamaku-

natami wañuchi kallarirka, paykunapak

uma ñutkuta shinallatak kunka tullu ayta-

pash mikunkapak. Ashka kamukunami wi-

llan, ñukanchik llamakunataka paykunapak

shunkuta mikunkapak ashka mishki kashka-

mantapashmi wañuchirkakuna, chay kays-

huk aychakunataka shitakkunami karka,

chashnashpami waranka waranka llamaku-

nata tukuchirka. Chimborazo marka ima-

pika, Diego Ortegón chayamushpaka chay

hatun razu urku kuchupi purikuk tukuy wi-

wakunatami wañuchinaman kacharka.

Hawaman nishka shina kay wiwakunaka

apukunaman alli sumak kawsayta kuchun

karashkakunami karka. Ashtawanpash es-

paño ayllukuna shamushpaka kay rurayka

nama allichu nishpami, ñukanchik aylluku-

nataka paykunapak llamakunata kichuk.

Chay kita wiwakuntapash, paykunapak

allkunawan katishpami waranka warankaku-

nata wañuchirkakuna. Kipa watakunataka

chay sakirik wiwakunaka ashka mushuk

unkuykunawanmi wañuk, ashtawanpash kay

mushuk unkuykunaka español ayllukuna

apamushka wiwakunawanmi chayamurka,

chay unkuyka karacha unkuymi karka.

Ashtawankarin ashka llamakunataka es-

pañol ayllukuna urkukunata allay kalla-

rishpami, chaymanta llukchiska munay

rumikunata apachikpimi shutak waranka

warankakunaka wañurka, kay rumikunaka

ashka sinchimi karka, llamakunaka mana

kay aparikunapakka karkachu, chaymantami

manchanayak wañurkakuna.

Ña 1582 watakuna imapika mana ashtawan

llamakunaka tiyarkachu, chay kamukunata

killkakkunapak pankakunapipash ña mana

rikurinkunachu, españo ayllykuna shamus-

hpaka 90% camélidos nishka wiwakunatami

chinkarirka, sumak yakuyuk allpakunapika

chikan chikan paykuna apamushka mus-

huk wiwakunatami churarka, ashtawanpash

ñukanchik alpaca, llamakunataka hawa urku

kuchukunamanmi kacharka, maypimi ashka

chiri tiyanman.

Kipa watakunapika, ñukanchik kipa wiñay

runakunaka llamakunata wiñachinataka as-

hkatami mancharkakuna, ashtawanpash es-

pañol ayllukuna shamushpaka ashkatami

runakunataka kashna nishpa manchachirka

(kay wiwakunataka mana charinachu payku-

na supaypak wiwakunami nishpa, kay wi-

wakunapak shukashkakunapash unkuykuna-

tami kun nishpa).

REVISTA CHAKIÑAN, 2018, Nº.5, AGOSTO, (5-17)

ISSN 2550-6722

ashta llankana kanchik ñukanchik ayllu llak-

takunawan, paykunawan tantalla tukuylla

wichayman wiñashpa rinkapak.

Chashnapash kay pichi watakunallatami

ñukanchik Ecuador mama llakta imamanka

kutanllatak ñukanchik wiwakunaka tikras-

hka, kunanka ña hawaman willashka shina

ñami pichi pichi mirarikunkuna.

Ñukanchik runapak kawsayka ñawpa pa-

chakunapi ashka llakita apashkamantami

pichi pichi waywarishpa katishka, shinapash

kunan punchakunaka ashka ayllukunami

chikan chinkan llaktakunamanta kiwiri-

nakushpa llankamushka ñukanchik kawsa-

ykunata sinchiyachinkapak nishpa, chash-

napash ñukanchik llakta ukupi kawsakunaka

ñukanchik kawsaymanta rimanataka ashka-

tami pinkanachinkuna, chaymantami tukuy

yachayta shinallatak killkayta rurakkunaka

ashkata llankana kanchik paykunawan,

paykunapak yuyaykunata, yachaynata hapi-

shkata tikrachinami kanchik, mana ashtawan

hatun chachana wasikunallapichu sakiri-

na kan, maymanta kay willaykuna shamun

chayllamtak tikrana kan, ñukanchik kawsay

wichayman wiñachunka. Shinallatak ñukan-

chik llakta ukupi kawsak ayllukunapash,

sinchi sinchitami shayarina kanchik, ñukank

kawsay wichayman richunka.

Kay willayka shuk pichi shinallami ñukan-

chik kawsaymanta rikukpika, shinapash

ñukanchik kay llamakuna alpacakunata ña

wiñachik ayllukunaka, pichi pichimi ñukan-

chik yachaykunata, shinallatak ñukanchik

yuyaykunata tikrachimukunkuna, cha-

ywanka ashka allimi ñukanchik kay puncha

kuytzakunapakka, shinlllatak wawakuna-

pash kay yachakunata hapishpa, kipa pun-

chakunapak ñukanchik kawsayta wichay-

man apachun.

Tukuykunami yuyarina kanchik, imashina

ñukanchik kawsayta apakushkata, kipa pun-

chapak ñukanchik yuyaykuna, yachaykuna

tiyachun nishpaka, kunan punchakunami

TUKUCHIK SHIMIKUNA

REVISTA CHAKIÑAN, 2018, Nº.5, AGOSTO, (5-17)

ISSN 2550-6722

Bernand, C. (1988).Les Incas Peuple du soleil. París, Fran-

cia: Gallimard

Bonavia, D. (1996). Los camélidos sudamericanos, una in-

troducción a su estudio. Lima, Perú: IFEA Instituto

Francés de Estudios Andinos, UPCH Conserva-

ción Internacional.

Espinoza, W. (1987). Los Incas, economía sociedad y estado

en la era del Tawantinsuyo. Cusco, Perú: Amaru

Ediciones.

Guamán, Y. (2010). El renacer de la reina andina. Riobam-

ba, Ecuador: Cooperación Técnica Belga Ecua-

dor, Asociación Ahuana.

Sanaguano, P., Guamán, Y. (2015). La mirada amorosa

de las llamas, Riobamba, Ecuador: Asociación

Ahuana.

Solís, R. (2006). Producción de camélidos sudamericanos.

Cerro de Pasco, Perú. Edición del Autor.

Tavera, L. (2001). Arqueología Perú. Recuperado de:

http://www.arqueologiadelperu.com.ar/yaca-

na.htm

Vallejo, A. (2008). Las constelaciones de la vía láctea en la

visión de los quechuas y los usos del espacio-tiempo sur

andino. Recuperado de: http://www.alberdi.de/

Vialacque060208.pdf

KIMIRISHKA KAMUKUNA