REVISTA CHAKIÑAN, 2018, Nº.4, ABRIL, (5-15)

ISSN 2550-6722

ECUADOR RUNAKUNAPAK KISHPIRIY

MASHAYPI AYLLULLAKTAKUNAPI LLANKAK

YACHACHIKKUNA (1940–1980)

LOS MAESTROS RURALES EN LOS PROCESOS DE REIVINDICACIÓN

INDÍGENA EN EL ECUADOR (1940–1980)

RURAL TEACHERS IN THE INDIGENOUS CLAIMS PROCESSES

IN ECUADOR (1940–1980)

RESUMEN

UCHILLACHISHKA YUYAY

Kay killkaka, imashina runakunapak kishpiriy mashkaypi, ayllullaktakunapi yachachikkuna ya-

napashkamantami rikuchin. Kay killkata rurankapakka runa ayllullaktakunapi, yuyakkunawan

rimanakushpa pallashka yuyaykunawanmi rurashka kan. Kallaripika runakunapak ñawpa lla-

ki kawsaymanta, katika ñawpa punchakunapi imashina yachana wasikuna kashkamanta, ru-

nakunapak muskuykunamanta, yachachikkuna imallata rurashkamantapashmi riman. Kay ki-

llkawanka Tayta Carlos Loza yachachiktami killkakka, ashkata yupaychan.

Uchilla rimaykuna: yachachikkuna, yachana wasikuna, runakuna.

Luis Alberto Tuaza Castro

ltuaza@unach.edu.ec

Universidad Nacional de Chimborazo, Ecuador

Fecha recepción: 23/2/2018

Fecha aceptación: 26/3/2018

El artículo analiza el aporte de las maestras y

maestros rurales a los procesos de reivindi-

cación de los indígenas en el Ecuador, desde el

acercamiento etnográfico a las comunidades

indígenas de Chimborazo y al testimonio de los

adultos mayores. De entrada, describe la

situación social de los indígenas en la época

correspondiente a las décadas de 1940–1980,

seguidamente, señala la creación de las

escuelas rurales y el aporte de los docentes a las

organizaciones de bases indígenas. El propósi-

to del presente artículo es rendir homenaje

al maestro chimboracense, Carlos Loza, con

ocasión de su jubilación de la Universidad

Nacional de Chimborazo.

Palabras clave: maestros, escuelas, indígenas.

ABSTRACT

The article analyzed the contribution of rural

teachers to the processes of vindication of the

indigenous people in Ecuador. Starting from the

ethnographic approach to the indigenous

communities of Chimborazo and to the testimo-

ny of the elderly. From the outset, it described

the social situation of the indigenous people in

the era corresponding to the 1940s -1980s, then

points out the creation of rural schools and the

contribution of teachers to indigenous base

organizations. The purpose of this article was to

pay tribute to the chimboracense teacher,

Carlos Loza, on the occasion of his retirement

from the National University of Chimborazo.

Keywords: teachers, schools, indigenous.

REVISTA CHAKIÑAN, 2018, Nº.4, ABRIL, (5-15)

ISSN 2550-6722

KALLARI RIKSICHIY

IMASHINA KAY KILLKATA

RURASHKAMANTA

Kay ishkay waranka chunka pusak watapimi,

Chimborazo hatun yachana wasi, yachachi-

nakunamanta yachana ukuta pushak, Tayta

Carlos Loza, paypak llankayta tukuchikun.

Tayta Carloska, Sangolquí, Pichincha, di-

ciembre ishkay chunka puncha, waranka

iskun patsak, chusku chunka kanchis wata-

pimi wacharirka. Shinapish, uchillamantami

Peltetec ayllullakta, Pungalá, Chimborazopi

paypak yayamamawan kawsarka. Kay ay-

llullaktapimi, runakunata riksirka, kuyarka,

paykunawan kawsarka, yacharkapash.

Kay killkaytaka, Tayta Carlos Loza yacha-

chikta yuyarishpa, yupaychashpapishmi,

tukuy shunkuwan killkani. Kay killkapika

runakunapak kishpirita mashkaykunapi,

imashina ayllullaktakunapi yachachikkuna

llankashkamantami rimakkrini.

Kay killkapi churashka yuyaykunaka, ay-

llullaktakunapi kawsak yuyakkunawan ri-

manakushka yuyaykunata pallashkami kan.

Runakunapak kawsaypika, yuyakkunawan

rimanaka ashkatami mutsuririn. Kichwa,

runa shimipika, ña jatun warmikunata, ru-

nakunataka mana ruku, paya ninkunachu

(Cordero 1955). Castellano, rimaypika ruku,

abuela, abuelo ninkunami. Kichwapika, ña

pukushka runakunata, warmikunataka “yu-

yak” ninkunami. Mishu shimipi churakpika,

yuyakka, sabiduría, yuyaymantami shamun.

Kunan punchakunakamami, ayllullaktaku-

napika, pipash yuyakkunawan imata ru-

rankapakpash rimanakunata yachankuna.

Yachaykunapi, shinallatak ayllullaktakuna-

pi imashina kawsashkata rikuchinkapakka

kunan puncha killkaykunapish, ñawpa yu-

yakkuna rimashkakunamantami pallashka

kan (Illicachi, Maldonado y Jara 2017;

Tuaza 2017; Yépez 2015; Guamán 2006).

Chaymantami kay killkata rurankapakka ay-

llullakta yuyakkunawan rimashkani, payku-

napak yuyaykunata hapishkani. Kay yu-

yaykunatami rikuchishsha nipani.

Shinallatak ñawpa kawsayta rikunkapak, ri-

kuchinkapakka, ñawpa kawsaymanta rimak

runakunaka, kamukunapi killkashkakuna-

ta hapishpallami yachachik, rikuchikkuna

karka. Paykunaka, maypika shimillawan

rimashkataka “mana allichu, chayka hawa

rimaykunallami” nikkunami karka. Ima-

pish killkashkatatak, pankakunapi churas-

hkatatak allí kashkatami yuyakkuna karka.

Chay ñawpa kawsaymanta killkak runaku-

naka, ñawpa kawsaymanta killkashpaka,

imashina karu llaktakunamanta shamuk

runakuna, runakunata mishashkamantami

killkankuna. Kashna killkashpaka, runaku-

nata kunkarinkuna, runakunapak yuyayku-

nata, kawsayta pakankuna, maypika mana

yachanmanpish yuyakkuna. Franciamanta,

hatun yachak, tayta Paul Ricoeurpak (2000)

yuyaykunata hapishpa nini, ñawpa kawsa-

yka mana kamukunapi, killkakunapi, hatun

rikuykunallapichu kan. Kawsayka killkata,

yupaytapishmi mishan. Imashinatatak, kaw-

sayka tukuy killkakunallapi kankari. Chay-

mantami, ñawpa yuyakkunata, killkamanta

ashata karuyashpa, yuyakkunata tapushpa

riksina kanchik.

Yuyakkunawan rimakpika, ashka imashina

ñawpa kawsay kashkami yacharin. Imashi-

na llakikunata mishashkatapish riksi tukun-

chik. Imashina ayllullakta wiñarishkatapash

yachay tukunchik. Pi runakunalla, ima tan-

tarikuna yanapashkatapash riksi tukunchik.

Yuyakkunaka kamukunatapash yallimi

wawakunaman, ayllukunaman yachachinku-

na. Kunan punchakunapash, yuyakkunapak

yuyaykunata hapishpa, shuktak yachayku-

nawan shimpapurashpapashmi ashtawan

yachay tukunchik, kishpirinapak mushuk

ñankunatapash paskashpa ri tukunchik.

América Latina markapipash, tawka yachak

runakuna, warmikunami, yuyakkunawan ri-

mana, yachana kashkamantaka rimankuna

(de Santos 2011; Walsh 2007). Chashnalla-

mi, karu llaktamanta shamushka yuyaykuna-

manta llukshi tukunchik, saruk yuyaykunata

anchuchi tukunchik. Ñukanchik warmiku-

napak, runakunapak yuyakunata riksichi

REVISTA CHAKIÑAN, 2018, Nº.4, ABRIL, (5-15)

ISSN 2550-6722

RUNAKUNAPAK

LLAKI KAWSAYMANTA

Waranka iskun patsak, chusku chunka wa-

takunapika Ecuador, Chimborazo runakuna-

pakka, llaki kawsaymi karka. Kiti apukuna

umashka, shuwashka, hacienda apukuna

makashka, maypika wañuchishkami kar-

kakuna. Vishuk San Francisco ayllullakta-

manta mama María Marcatomaka kashnami

willan:

Ñuka uchilla kashpaka, ashka

hatun llakitami rikurkani. Ñuka

mama Juana Roldán, Santos

Leopoldo Cabezas apupak hacien-

da ukupi wasikamami karka. Shuk

punchaka, chay apuka, paypak

mayordomo runata, wampralla

warmikunata mashkachunmi ka-

charka. Wamprakunataka, yaya-

mama wakakukpimi kichumus-

hpa, apu llakichichun, mayordomo

mishuka apamurka. Apuka warmi

wawakunata llakichishka washka

ñuka mamatami paypak ulluta ma-

yllachun mañarka. Ñuka mama-

taka, ñawpa punchakunamantami

kay llaki llankaypi milli apuka

churashka karka. Llakita wawaku-

nata llakichikta rikushpaka, ñuka

mamaka uchutami ullupi churarka.

Ñukata makimanta hapishpami,

kallpashpa, yaya Ambrosio Lasso

pushakman willakrirka. Chashna-

mi Galtipika Chukira hatun maka-

nakuy hatarirka (Tuaza 2017:179).

tukunchik. May llaktakunapika, runakuna-

pak kawsayta kunkarikuchik. Mishukuna-

pak kawsaylla allí kashkata rikunchik. Llaki

kawsaymanta, pantachishka kawsaymanta

llukshinkapakka, kikin yuyaykunata, ñawpa

kawsayta yuyarishpallami ñawpakman ri

tukunchik.

Shuk ayllullaktaka, paypak ñawpa kawsayta

kunkarishpaka, mana ñawpakman ritukun-

chu. Karumanta shamushka yachaykuna,

yuyaykunaka ñukanchik runakunapak kaw-

saytaka tukuchinata, anchuchinatapashmi

munan. Yachana wasikunapi, hatun yachana

wasikunapipash, runakunapak kawsayman-

taka mana yachachinkunachu. Chaymantami

Runakunaka hacienda ukukunapi, mana

ima kullkita hapishpa, wasipunkukunapi

kawsashkamantami, yankalla llankakkuna

karka (Tuaza 2016). Gramapampamanta,

María Farez mamaka, “ñukanchikka llakita

apukunata sirvishpa, paykunapak munayta,

wasi punkupi kawsashkamantallami yanka

llankashpa kawsak karkanchik. Ima kullki-

ta mama kukkunachu karka. Ashtawanpash

waktakkuna, makakkuna, llukshichishpa-

pashmi kachakkuna karka” (12.03.12 rik-

sichishka) ninmi. Maypika runakunapak

kikin allpakunatami hacienda apukunaka

kichukkuna karka, ñawi, ñawi shuwakkuna

karka. Tayta Carlos Loza kaytami yuyarin:

Peltetec ayllullaktapika, Galle-

gos hacienda allpayuk runaka, ru-

nakunata makashpa, wañuchishka

hawami paykunapak allpakunata

kichurka. Maymi tractor yapushka

allpataka hawalla kichurkallami.

Ñuka ayllukunatapashmi Gallegos

apuka sumak pampakunata, kinri-

kunata kichushka karka. Uni wa-

takunatami runakunapash, wakcha

mishukunapash Gallegos apuwan

allpamanta piñanakuypi yaykushpa

kipukamayukkunapakpi makanakur-

kanchik (17.03.18, riksichishka).

Imashina hacienda allpayukkuna llakichi-

kpipish, runakunaka imanata mana ni tukur-

kakunachu. Piman imata mana willay tukur-

kakunachu. Mishukuna makakpi, rimakpi,

kichukpi, wañuchikpipash imata mana ruray

tukurkakunachu. Chay punchakunapika, pi

mana paykunataka yanapakkunachu kar-

ka. Chay punchakunaka runakunata llaki-

chinkapakka, kitillikunapika, cura párroco,

teniente político, hacienda allpayukunapish-

mi tanta llankakkuna karka, rinrinchirikku-

na karka, tantalla llakichikkunapash karka”

(Casagrande y Piper 1969). Ima kachun, ima

tiyachun, pi imata nikpipash, runakunaka

mana piman willay tukurkakunachu.

Maykan hatun pushakkunaman willasha ni-

kpipash, apukuna, mishukunaka manatak

willachun sakikkunachu karka. Wakin ru-

nakuna ima llakikunata willakpika, pi mana

iñikchu karka. Runakunataka, “wampraku-

REVISTA CHAKIÑAN, 2018, Nº.4, ABRIL, (5-15)

ISSN 2550-6722

na, imata mana yachakkuna, pantarikkuna,

muspakuna, pipash pantachinalla, llakichi-

nalla” (Lyons 2016:60) nishpami mana iñi-

kkuna karka. Runakunaka wawakunallami,

imatapash mana hamuntankunachu nishka

yuyayka, España América allpata shuway

kallari punchakunamantami shamun. Euro-

pa llaktakunamanta shamuk runakunapak

yuyaypika, wawakunapash, warmikuna-

pash, runakunapash uchilla wawakuna shi-

na nishkami kakkuna karka (Adorno 1988).

Paykuna wawakuna shina kashkamantaka,

yurak, kari runa pushana kashkatami yu-

yakkuna karka. Kay yuyaykunamanta, wa-

kin kitikunapi kawsak warmikunaka karipak

apellido churashkatami churarikkuna karka.

Wañushka katipish kusapak apellido kas-

hkata churashpa katikkuna karka. Runaku-

napish, paykunapak apukunapak apellido

shutikunata hapikkuna, chay apupak runa-

mi kanchik ninakunatapashmi yacharkaku-

na. Shuk ñawpa takipika ninmi, “Gallegos

runami kani, ah carambas. Pitapish mana

manchani, ah carambas”, nishpami Cordo-

vés apupak runakunawan, Dávalos apupak

runakunawan makanakuk karkakuna.

Maykan pushakkuna runa ayllullaktata wi-

ñachikukpipash, kitillapi kawsak runaku-

na, pushakkuna, apukunaka manatak sa-

kikkunachu karka. Ayllullaktata wiñachik

runakunataka “comunistas” nishpami shu-

tichirkakuna. Hatun Columbemanta, ñawpa

pushak tayta Manuel Agualsacaka kashnami

nin: “ñawpa hacianda allpayukkuna, mi-

shukunaka runakuna tantarichunka manatak

sakirkakunachun. “Comunistas” kankichik

nishpami huchachikkuna karka. Shinapish,

ñukanchikka mana comunistas karkanchik-

chu, ashtawanpish comunidad runakunami

karkanchik” (12.03.12, riksichishka).

Runakuna, apukunata, mishukunata man-

chashpa ama ayllullaktakunata wiñachichun,

hacienda allpakunata ama kichuchunka,

tukuy manchaykunatami churakkuna karka.

Guamote, Santa Teresita ayllullaktaman-

ta, tayta Ramón Carguachi kashnami nin,

“ñawpa, manarak reforma agraria shamukpi,

hawa Yakupampapika, tayta Basilio Yasaca-

mi, runakunata tantachi kallarirka. Chayta

Totorillas hacienda apu Pablo Tur de Koss

yachashpaka, wasita rupachishpami, llakita

llukshichishpa kacharka. Chashna llukshi-

chishpa kachanamanta, shuktak runaku-

naka imata mana ruray tukurkakunachu”

(13.12.12, rikuchishka).

Maykan yachana wasipi yachanaman risha

nikpipash, “runakunaka mana yachanachu

kan, killkata yachashpaka killa tukunka,

shuwa tukunka, hillu tukunka” nishpami

harkakkuna karka. Pi karu llaktapi llankak

rikpipash, “chay runaka milli yuyayta apa-

mun, unkuykunata apamunka, warmita,

wawata sakinka” nishpami harkak karkaku-

na (Lentz 1986). Pi allí sañu wasita shaya-

chikpipish, “riki chay runaka, runa kawsayta

sakikun, runakunapakka uksha wasillami

kana kan” ninakushpami manchachikkuna

karka. Wakin runakuna mishu shimipi ri-

may kallarikpipash, “mana allí riman, tsala

tukukun, tiapata riman”, nishpami llakichi-

kkuna karka (Burgos 1997). Calpi, Moya-

manta, Tayta Pedro Shisha, ninmi, “ñukaka

Misión Andina yanapakpika, shuk sumak

sañu wasitami rurarkani. Chayta rikushpaka

shuktak runakunaka, Calpi mishukuna ya-

chachishka, ñukataka shuwa, may karu ru-

nakunapak kullkiwan wasichin, hatun tukun

nishpami washa kamikukllakuna (20.03.12,

riksichishka).

Maypika runakunawan, mishukunawan

mana tantarina kashkatapashmi rikuchi-

kkuna karka. Manchachinkapakka “wañuy

pachapipish mana tantachu kana kan” ni-

kkunami karka. Columbe, Cicalpa, Caja-

bamba cementario pampakunapash, mana

tukuypakchu karka, shikanyachishkami kar-

ka. Columbe kitipika, cementerio yaykun-

llaka mishukunapak, chawpika runa kullki

charikkunapak, católico runakunapakpish-

mi karka. Chaynakman rumi, kinri allpaka

“hereje”, “comunista” nishka runakunata

pampanapakmi karka. Cicalpa, Cajabamba

kitikunapika allí kuchu allpaka mishukunata

pampanapak, yanka kuchu allpaka runaku-

nata pampanapakmi karka. Kunankamami,

chashnallatak runakunapash, mishukuna-

pash chay cementerio pampakunapika pam-

pashka kankuna. ¿Pitak hereje nishkapash,

comunista nishkapash karka? Llaki runaku-

napak kawsayta rikushpami, wakin runaku-

REVISTA CHAKIÑAN, 2018, Nº.4, ABRIL, (5-15)

ISSN 2550-6722

naka, Estado Unidos hatun mamallaktaman-

ta, evangelio willakkunawan tantarishpa

evangélico tukurkakuna, paykunatami mi-

shukunaka “hereje” nikkuna karka (Guamán

2006). Shinallatak allpamanta, kishpiriman-

ta rimak, tantarik, mashkak runakunatami,

mishukunaka “comunistas” nikkuna karka.

Kay tukuy llakikunamantaka, runakunaka

tantanakuykunata wiñachishpa, ayllullak-

takunata shayachishpa, yanapakkunata mas-

hkashpa, yachana wasikunata rurashpami,

kishpiriyta mashkay kallarirkakuna. Chis-

mautemanta, Francisco Alvarez taytaka

“ñukanchik kishpirika mana hawallachu

karka, ashka llakitami aparkanchik, maypi-

ka makashka, piñashkami karkanchik ninmi.

Ari, piñaykunata, llakikunataka asha, asha-

mi mishashpa rirkakuna.

CHAY PACHA

YACHANA

WASIKUNAMANTA

Chay punchakunaka, ayllullaktakunapi-

ka mana yachana wasikunaka tiyarkachu.

Yachaykunaka, yachana wasikunapash

mishukunapaklla kashtami runakunapash

yuyarkakuna. Runakunapakka wiwakuna

michina, murukuna tarpuna kashkallatami

yuyakkuna karka. Warmi wawakuna ima-

taka, “kankunapakka yanuna, wiwakuna mi-

chinallatami yachana kankichik” nishpami

yayamamakunapash nik karkakuna.

Shinapash mana hacienda ukupi kak, wa-

kin ayllullaktakunapika runakunaka yacha-

natami munarkakuna. Killkakatinata, ki-

llkanata yachashpa kishpirina kashkatami

yuyarkakuna. Wakin taytamamakunapash,

“ñukallami mana killkanata yachasha, ñuka

wawakunaka killkanata yachanka, yachana

wasiman rinka”, nishpami, wawakunata ya-

chana wasikunaman kachakkuna karka. San

Juan, Guabuk ayllullaktamanta, mama Pe-

trona Atika kashnami yuyarin, “ñuka yaya-

mamata ashtatami yupaychani. Paykunami

mishukuna, wakin runakuna ama yachana

wasipi churaychikchu” nikukpi, ñukataka

yachanapi churarka. Paykunamantami ki-

llkata yacharkani, Misión Andina tantanaku-

ypi hampinata yachanaman yaykurkani. Ka-

tika Riobamba hatun hampina wasipipash

llankarkani. Kunanka ña llankayta sakirkani,

shinapash yachaykunamantami kunankama

kawsani” (16.07.14, riksichishka).

Runa wawakuna killkata yachachun nishpa-

mi, Riobamba kuchulla ayllullaktakunapika,

ña, waranka, iskun patsak, chusku chunka

watakunapi yachana wasikunata wiñachir-

kakuna. San Andrés Calshi, Pulingui, Bat-

sacun ayllullaktakunapi yachana wasikuna

wiñarirka. Calpi Nitiluisapi, San Vicente

ayllullaktapi, Moya ayllullaktapi shinalla-

tak yachana wasikunaka wiñarirka. Pisillu,

La Chimba, Muyurku ayllullaktakunapi-

pash, mama Dolores Cacuango, Quitoman-

ta, yachachik mama María Luisa Gómez de

la Torre yanapaywan wachana wasikunata

wiñachirka (Rodas 2005). Runa ayllullak-

takunapi yachana wasikuna wiñachunka,

waranka, iskun chunka, chusku chunka wa-

tapi Páztcuaro hatun América Latina pusha-

kuna tantanakuypimi, “runakunata yanapana

kanchik, ayllullaktakunapi yachana wasi-

kuna tiyachun llankanakanchik” (Pineda

2012:10), nirkakuna. Kay yachana wasiku-

naka, runa ayllullaktakunapi, “kawsayta,

kullkita, llankayta, mirachina kashkatami

yuyarkakuna” (Bassls 1978:49). “Yachayku-

nawanka, runakunapak wawakunaka mana

wañunka, allí mikuy, allí churay tiyanka,

kullki miranka, unkuykunata mishankaku-

na. Wiwakunatapash allita mirachinkakuna,

murukunatapash sumakta pukuchinkaku-

na, mamallaktawanpash runakunaka tanta-

nakunkakunami” (Pineda 2012:10-11) ni-

kkunami karka. “Españamanta shamushka

runakunaka, runakuna wiñanata harkarkaku-

nami, runakunapak kikin pachakamakwan

kawsanata kichurkakuna, yanapaykunata ur-

machirkakuna, shuktak manapash riksishka

kamachikunata wiñachirkakuna” (Bassols

1978:51). Kay tukuy llakikunataka, yacha-

yllawan tukuchina kashkatami, Páztcuaro,

México mamallaktapi tantanakushka pusha-

kkunaka yuyarkakuna.

Páztcuaro tukuy América Latina kamakku-

napak hatun tantanakuy runakunapak yacha-

REVISTA CHAKIÑAN, 2018, Nº.4, ABRIL, (5-15)

ISSN 2550-6722

na wasikunata shayachina, runakunapak ya-

chana wasikunata charinami kanchik nishka

hawapish, yachana wasikunata wiñachina-

pakka, Ecuador mamallaktaka mana kullkita

runakunaman kurkachu. Runakunallatakmi,

paykunapak kari wawakuna yachana wasi-

pi yachashkamanta, yachachikkunamanka

ishkay sucre kullkikunata, killanta kukku-

na karka. Kullkita mana charik runakunapak

kari wawakuna, shinallatak warmi wawaku-

naka mana yachana wasikunaman rikkuna-

chu karka. Rumicruz ayllullaktamanta tayta

Andrés Toazaka kashnami nirka, “ñukaka

wawa kashpaka karu llaktapimi yachana

wasipi yachanaman rik karkani. Kallaripika

Calshiman, katika San Vicente ayllullakta-

manmi yachanamanka rik karkani. Mikuy

mana mikuymi purik karkani. Yachashka-

mantaka ishkay sucre kullkikunatami yacha-

chikman killanta kuk karkanchik. Ña kullki

mana tiyakpika, chawpi yachayllamantami

ñuka yayamamaka anchuchiwarka, chay-

mantami mana yachayta tukuy tukuchirka-

ni” (16.09.07, riksichishka).

Ecuador mamallakta yachaykunata ka-

makkuna mana runakunapak wachana

wasikunata rurankapak kullkita kukpika,

runakunallatakmi paykunapak yachana wa-

sikunataka rurakkuna karka. Nitiluisa ay-

llullaktapika,pushak, tayta Pedro Celestino

Paucarka yachana wasita wiñachinkapakka,

paypak kikin uksha wasitami kurka. Querak,

Cacha ayllullaktapika, tayta Leandro Cea

pushakka Pachakamakta yuyarina wasitami

yachana wasita rurarka. Moya ayllullakta-

pika, Tayta Esteban Miñercaja pushakkaka

paypak allpatami yachana wasita shaya-

chinkapak, chay llakta runakunaman kurka.

Pulingui, ayllullaktapipash, Tayta Hilario

Pacheco, shuktak ayllukunawan tantanakus-

hpami, paykunapak allpakunata yachana

wasita wiñachinkapak ayllullaktaman kur-

kakuna. Rumicruz, ayllullaktapipash Tayta

Nestor Sanungaka, paypak kikin wasipimi

yachana wasita rurashpa Radio Fonicas karu

uyariwan killkata, killkanata yachachik kar-

ka. Kati watakunataka, kay ayllullaktallapi-

tak kikin runakunallatakmi yachana wasi-

taka ukshawan, kaspikunawan rurarkakuna.

Wawakuna tiyarichunpash, yayamamaku-

nallatakmi patakukunata, tiyarinakunata ru-

rashpa kukkuna karka. Mama Maria Buñay

nin, “yachay kallari pachaka wawakunataka

maypi mana tiyachi tukurkanchikchu. Yura

kaspi chawpishkallapimi tiyachirkanchik.

Yachana wasita charina munayka imata

mana mancharkanchikchu. Ima shinapash

yachayta kallarirkanchikllami” (13.03.12,

riksichishka). Hatun Columbe ayllullaktapi-

pash, runakunaka paykunapak ayllullaktata

wiñachikushpaka, yachana wasipakrakmi

allpata mashkashpa, tapialashpa, uksha,

kaspi wasita shayachirkakuna. Tawka llak-

takunapimi runakunaka kashna shinallatak

yachana wasikunataka wiñachishkakuna.

Ecuador mamallaktata pushakkunaka ku-

nankamallatakmi yachachikkunallata chura-

nata yachankuna.

Waranka ishkun patsak sukta chunka wa-

takunapakka, Riobamba kuchulla ayllullak-

takunapika hatun mama llaktakunamanta

tantariy (Naciones Unidas), Mision Andi-

na tantanakuymi llankayta kallarirka. Kay

tantanakuypak yanapaywanmi, runakunaka

sumak, sañuwan hatashka yachana wasi-

kunata rurarkakuna (Prieto 2015), mikuna

yakuta churarkakuna, ñankunata paskar-

kakuna, wiwata, murukunatapash allí tar-

puyta, pukuchinata yachay kallarirkakuna.

Moya ayllullaktamanta mama Maria Poma

kashnami nin, “manarak Misión Andina

shamukpika, uchilla uksha wasi ukullapimi,

kari wamprakunalla killkanata yachakur-

kakuna. Misión Andina shamushpami hatun,

sañu wasita shayachirka, warmi wawakuna-

tapash yachana wasipi yachachun kayarka”

(23.06.12, riksichishka). Ari, Misión Andi-

na tantanakuypak yanapaywanmi, warmi

wawakunaka yachana wasi ukukunapi ya-

chayta kallarirkakuna, chashnami, warmi-

kunapish yachana, kishpirina kashkata riku-

chirkakuna.

REVISTA CHAKIÑAN, 2018, Nº.4, ABRIL, (5-15)

ISSN 2550-6722

RUNAKUNAPAK KISHPIRIY

MASHKAYKUNAMANTA

kanchik. Cuenca hatun yachana wasiman ri-

shpami, kichwa may sumak rimay kashkata

riksirkani. Cuenca sumak llaktapika, chay

llakta mishukunaka nik karka, “kichwa-

pi rimay, kichwata yachachipay”. Chash-

naka ñuka shunku, may hatunta kushikurka.

Runa kana may sumak kashkata riksirkani”

(20.02.14, riksichishka).

Wakin Pichincha, Cotopaxi, Cañar, Azuay

ayllullaktakunapipash kichwapi yachana-

tami munarkakuna. Ñawpa watakunapika,

América Latina, ashtawaka Mexico mama-

llaktapi indigenismo yuyaykuna llukshi-

kpika, “yachaytaka runakunata hatun ma-

mallaktapi mishu runakunawan tantarichun

yachichinami kankik” (Ovalle 1978:17) ni-

kkunami karka. Shinapish, wakin llaktaku-

napika, Laurita misionera warmikunaka,

cartilla Incata hapishpami runakunaman

killkanata, killka katinata yachachikkuna

karka. Kay cartilla yachanaka kichwapi, mi-

shu shimipipashmi killkashka karka. Laurita

misionera warmikunaka, Colombia Mede-

llin hatun llaktapi, Sumak Laura Montoya,

runakunawan llankanapak wiñachishka tan-

tanakuymi karka. Misionera warmikuna-

pak yuyaymi karka, “runakunaman mana

paykunapak kawsaymanta llukshichishpalla

yachachina. Paykunapak kawsayllawantak

yachak, kishpirishka llakta shina kawsa-

na” (Cachimuel 2005:52). Chashnami ru-

nakunaka paykunapak kikin rimaypipash

yachayta kallarirkakuna. Laurita misione-

ra panikunamantaka kunankamami Moya

ayllullaktapika yuyarinkuna. Mama Isabel

Sisa, kashnami nin, “ñawpa punchakuna ku-

nan Moya ayllullaktapi yachana wasi wiñari

punchakunaka, Laurita misionera warmiku-

nami wawakunaman killkanata, mishu shi-

mipi rimanata, takinatapash yachachikkuna

karka. Ashtawanka madre Coronita, Bernar-

da Ortiz warmita yuyarini. Paymi cartilla

Incawan yachachik karka” (20.08.16, riksi-

chishka). Ari, mama Corona, shuktak Lau-

rita misionera warmikunapashmi Imbabura,

Pichincha, Chimborazo, Saraguru, Latacun-

ga, shuktak llaktakunapipash runakunaman

yachachikkuna karka, shinallatak tantanaku-

ykuna tiyachunpash runakunata rikchachi-

kkuna karka. Paykuna shinallatak, shuktak

Waranka iskun patsak, chusku chunka, wa-

ranka iskun patsak sukta chunka wataku-

napika Ecuador mamallaktapi, Chimborazo

markapika runakunaka allpamanta, hacien-

da llaki kawsaymanta, mishukuna sarushka

kawsaymantami llukshinapak tantarirkaku-

na, mushuk yuyaykunata hapi kallarirkaku-

na (Bretón 2012).

Chay watakunaka ashalla runakunami all-

pata charirkakuna, hacienda ukupimi tawka

runakuna kawsak karkakuna. Shinapash,

tayta Ambrosio Lasso, mama Dolores Ca-

cuango, tayta Manuel Agualsaca, Basilio

Yasaca, comunista runakunawan tantarishpa

allpakunamanta, kishpirimantapash llankar-

kakuna. Runakunapak tantarikunata rikus-

hpa, runakuna rikcharikta rikushpami kati

watakunataka Ecuador mamallaktapi refor-

ma agraria kallarirka (1964). Chay reforma

agraria rurariwanmi hacienda allpayukku-

naka wasipunkukunata runakunaman kurka,

allpakunatapash haturkakuna.

Hacienda allpakuna tukurikpika, runaku-

naka ayllullaktatami wiñachirkakuna, ya-

chana wasukunatapashmi shayachirkakuna.

Yachana wasikuna ayllullaktakunapi tiya-

rikpika, kari, warmi wawakunami yachayta

kallarirkakuna. Killkakunata hapishpa, ru-

nakunapak imalla kamachikuna tiyashkata-

pashmi riksirkakuna. Killkata yachashpaka

mishuwanpash, runawanpash hawalla ri-

mayta kallarirkakuna. San Juan warmiku-

na imaka, ñawpa punchakuna muchiwan,

paykunapak ñawita pakak kashka kashpa-

pash, ñawita rikuchishpa, uma hawaman-

mi muchikutaka churarkakuna. Otavalo,

Saraguro, Cañar markakunapipash yacha-

ykunawanka runa kashka, sumak kashkata

rikushpami, kichwapi rimarkakuna, runa

churanata kushikuywan churarkakuna. Sa-

ragurumanta, mama María Sarango, kas-

hnami nin, “ñawpa punchakuna, manarak

killkanata, killka katinata yachashpaka, runa

kashkata “mana allichu” nishpami rimakkar-

REVISTA CHAKIÑAN, 2018, Nº.4, ABRIL, (5-15)

ISSN 2550-6722

kawsay tiyachunka, tukuy chaykuna pak-

tachun yachachik, yuyaysapa runakunami

tiyana kan. Kay runakuna illakllaka imata-

pash mana ruray tukurinchu, imapash mana

hawalla rurarinkallachu. Ñuka yuyaypika,

may ayllullaktakunapika yachachikunami

Gramsci nishka shinaka, runakunata rikcha-

chirka, tantachirka, yachachirkakunapash.

Kati watakunataka, paykunallatakmi, mus-

huk pushakkunata, mushuk yuyaysapa war-

mikuna, runakunata rurarkakuna. Paykuna

yachachishka warmikuna, runakunami ima

pacha ishkay yachaykuna rikurikpika, ya-

chachik tukurkakuna.

Yachachikkunaka wakinka Riobambamanta,

shuktak kitikunamanta mishukunami kar-

kakuna. Kay watakunapakka wakin wak-

cha mishukunami paykunapak wawakuna-

ta hatun yachana wasikunaman kachashka

karka. Wakcha mishukunaka runakunapak

ima shina llaki kawsay kashkata riksishpa-

mi, paykunapak wawakunaman, runakunata

yanapana kashkata yachachirkakuna. San

Juan uchillakitimanta, Tayta Tobías Ariaska

kashna nin, “ñuka yayamamami yachachik

kachun, yachana wasikunapi churawashka

karka. Ñuka yayamamapash wakchami kar-

ka. Mana pakta mikuyta charirkanchikchu,

mashkata, kutata katushpallami kawsarkan-

chik. Chaymi ñukapash runakunawan kaw-

sarkani, kuyarkani, maypika yanaparkani”

(25.03.07, riksichishka). Ari, kay yachachik

shinami, tawka yachachikkuna runakunawan

kawsarkakuna, yanaparkakunapash.

Ñawpa puncha yachachikkunaka ayllullak-

takunapimi kawsarkakuna. Chay pachaku-

napika tukuy punchami wawakunamanka

yachachikkuna karka. Waranka iskun patsak,

chunka sukta chusku watapi, awkakunapak

tantanakuy Ecuador mamallaktata pushay

kallarishpami, tukuy puncha yachanataka

tukuchirka. Calpi, Moya ayllullaktapika,

Hilda Mejía yachachiktami yuyarinkuna.

Mama María Buñayka kashnami nin, “Hilda

Mejía yachachikka kaypimi kawsak karka.

Chay punchakunaka Riobambaman rinaka

karumi karka. Mana kunan shina antawaku-

naka tiyarkachu. Domingo punchata shamus-

hpaka, viernes chishitami villaman kutishpa

rik karka. Kaypi tiyashpami, pushakkunata

Ecuador, Chimborazo runakuna kishpiriy

mashkay ñankunapika, yachachikkunami as-

hkata makita kurkakuna. Muyurku, Pesillo,

La Chimba ayllullaktakunapika, kunan pun-

chakunakamami Quitomanta, María Luisa

Gómez de la Torre yachachikta yuyarinku-

na. Pay mamami, chay ayllullaktakunapi,

yachana wasikunata wiñachirka, killkanata,

killka katinatapish yachachirka. Chashnalla-

tak, mama Dolores Cacuanguta tantanaku-

ykuna wiñachinapi, comunista tantanaku-

ypi tantarishka mashikunawan tantachirka,

runakunapak imalla kawsaypak mamallakta

kachashka kamachikunata riksichirka. Ru-

nakuna kamukunata, killkana kamukunata,

killkana kaspikunata mana charikpipash,

mama Luisa yachachikmi, Quitupi paypak

shuktak yachachik mashikunata yanapayta

mañarka. Chashnami runa wawakunata ya-

chachirka, rikchachirka.

Chimborazo ayllullaktakunapipash, chash-

nallatakmi tawka warmi, kari yachachikku-

na runakunata yanaparkakuna. Wakin ayllu-

llaktata pushak runakuna mana killkanata

yachakpika, yachachikkunami, mamallak-

tata kamakkunaman, kitita kamakkunaman,

mañaykunata killkashpa churakkuna karka.

Shinallatak yachachikkunami, runakunapak

imalla kamachikuna tiyashkatapash rikuchik

karkakuna. Maypika yachachikunami imas-

hina runakuna tantarinata, makanakunata,

kamachikkunawan rimanata yachachikkuna

karka. Shinallatak llaktakunata pushakkuna

Riobambaman shamukpipash, paykunapak

wasikunapi chaskishpa yanapak karkaku-

na. Wakin yachachikkunaka killka kama-

yukkunapakpash mashikuna karka. Shinaka

paykunapak mashikunata allpa makanaku-

ykunapika runakunapak imapash allí kachun

mañachun nikkuna karka.

Italia mamallaktamanta amawta Antonio

Gramsci taytaka (1981), ima kishpirikuna

tiyachun, llaktakuna sinchiyachun, mushuk

YACHACHIKUNAPAK

LLANKAYKUNAMANTA

yachachikkunapash, runakunata yachachir-

kakuna, tantachirkakunapashmi.

REVISTA CHAKIÑAN, 2018, Nº.4, ABRIL, (5-15)

ISSN 2550-6722

yanaparka, Misión Andina tantanakuyman

mañaykunata churarka. Chashnami kay llak-

tapika tawka llankaykunata rurarkanchik”

(12.08.16, riksichishka). Nitiluisa ayllullak-

tapipish, uni watakunatami yaya Gerardo

Romero yachachishpa kawsarka. Paytaka

tukuy chay llaktapi kawsak runakunami

riksirka. Paymi pushakkunata, runakuna-

ta killkanata yachachirka, kamakkunaman

mañaykunata churarka. Chashnami yachana

wasikuna shayarirka, pukllana pampakuna

paskarirka, ñankuna tiyay kallarirka.

Tayta Carlos Loza yachachikpak yuyaypi-

ka, yachachikkunami runakunata rikcha-

chirkakuna. Tayta Carlos nin, “ñuka uchilla

kashpaka, Peltetekpi kawsakushpaka shuk

yachachikta riksirkani, payka Rosa Carrillo

shutimi karka. Riobambamanta karu ayllu-

llakta kakpimi, paypak kusaka domingo pun-

chata sakik shamuk, kutin, viernes chishita

pushak shamuk karka. Chay yachachikka

runakunawan kawsak karka, llankak karka.

Tayta José Félix Tixi, Peltetek runakunata

pushakta allpamanta makanakuypi yanapak

karka” (27.02.18, riksichishka). Kay yacha-

chik shinallatakmi, shuktak yachachiku-

napish, kipu kamayukkunata riksichishpa,

Ecuador Runakunapak Tantanakuy (Federa-

ción Ecuatoriana de Indios) mashikunawan

tantachirkakuna, allpamanta makanakuypi

yanaparkakuna.

TUKUCHINKAPAK

Runakunapak kishpiriy, tantariy, makanaku-

ymanta rimak killkakunapika yachachikku-

naka mana pakta rikurinkunachu (Guerrero

2010; Becker 2015). Shuktak runakuna, tan-

tanakuykuna yanapashkaka rikurinmi (Bre-

tón 2012), kutintak yachachikunamantaka

pi ima mana ninkunachu. Shinapash ñawpa

tayta mamakunawan rimakpika, ashka yu-

yarikunami tiyan. Runakuna kishpirinata

mashkay punchakunaka, tawka ayllullak-

takunapimi yachachikunaka yanaparkakuna.

Yachachikkunaka mana yachana wasillapi-

chu kawsakkuna karka, ashtawanpash ay-

llullaktapi wawakunawan, warmikunawan,

runakunawan, pushakkunawan wamkuri-

shkakunami karka. Paykunawan purirkaku-

na, mikurkakuna, kawsarkakunapash. Ari,

mishu shimita rimakkunami karka, shinapash

runakunawan ashtawan wankurinkapakka,

kichwa rimaytapashmi yachakkuna karka.

Maypika mikuytapash, mana kikin yanus-

hpallami runa mikuykunata mikukkuna

karka. Runa warmikunamanpash, ima shi-

na mishu mikunata yanunata, wawakunata

wiñachina kashkatapashmi yachachikkuna

karka. Wakin yachachikkunaka paykuna-

llatak tayta, mama, hampik, yachachik, ki-

llkakkunapashmi karkakuna. Maykan mishu

kamakkunata riksishkamanta, mishu shimi-

ta rikmak kashkamantaka, hawallami ima

ruraykunatapash ayllullaktakunata yana-

pankapak mashkakkuna karka.

Yachachikkunapak yanapaywanmi, kati wa-

takunataka runakunallamantatak kari, warmi

yachachik, pushakpash tukurkakuna. Ru-

nakunaka, manchaywan mana yachasha ni-

kushpapash, hatun yachana wasikunaman ri

kallarirkakuna. Katika, ishki shimi rimaypi

yachana hatun tantaritapash wiñachishpami,

ayllullaktakunapi wawakunata ishkay rima-

ypi yachachi kallarirkakuna. Yachachikku-

napak yanapaywanmi ayllullaktakunapash

wiñarirka, runakunaka kishpiritapash ash-

tawan mashkarkakuna, paykunapak ayllu-

llakta allí kashkatapash riksirkakuna.

Yachachikkunamanta yachaykuna ukupika

ashka riksina, killkanami tiyan. Washami

REVISTA CHAKIÑAN, 2018, Nº.4, ABRIL, (5-15)

ISSN 2550-6722

Adorno, R. (1988). El sujeto colonial y la construcción

cultural de la alteridad. Revista de la Crítica Litera-

ria Latinoamericana, 14 (28), 55-68.

Bassols, N. (1978). El programa educativo de México.

México Indígena, INI 30 años después, revisión crítica

(pp. 49-52). México: Editorial libros de México.

Becker, M. (2015). ¡Pachakutik!: movimientos indígenas,

proyectos políticos y disputas electorales en el Ecuador.

Quito: FLACSO, Abya Yala.

Bretón, V. (2012). Toacazo en los Andes equinocciales tras

la Reforma Agraria. Quito, Ecuador: FLACSO,

Abya Yala.

Cachimuel, G. (2005). Vuelta arriba acabamos la escuela,

vuelta abajo no podemos. La comunidad educativa

frente a EIB en Ecuador. Quito, Ecuador: La Paz

Plural Editores.

Casagrande, J. y Piper, A. (1969). La transformación

estructural de una parroquia rural en las tierras

altas del Ecuador. América Indígena, XXIX (4),

1039-1064. Universidad de Illinois.

De Santos, B. (2011). Epistemologías desde el sur. Utopía

y praxis Latinoamericana, 16 (54), 17-39.

Cordero, L. (1955). Diccionario quichua-español. Quito,

Ecuador: Casa de la Cultura Ecuatoriana.

Gramsci, A. (1981). Los cuadernos de la cárcel. México:

Editorial Era S.A.

Guamán, J. (2006). FEINE, la organización de los indígenas

evangélicos en Ecuador. Quito: Universidad Andi-

na Simón Bolívar, Abya Yala, Corporación Edi-

tora Nacional.

Guerrero, A. (2010). Administración de poblaciones, ventri-

loquía y transescritura. Quito, Ecuador: FLACSO,

IEP.

Illicachi, J., Maldonado, C. & Jara, D. (2017). Chimbo-

razo markapika católico protestante karikunami,

paykuna ashtawan kashkata mira chinkuna. Cha-

kiñan, 3.

Lentz, C. (1986). De regidores y alcaldes a cabildos:

cambios en la estructura socio-política de una

comunidad indígena de Cajabamba, Chimbora-

zo. Ecuador Debate, 12, 189-212.

Lyons, B. (2016). Sociedad, historia e interculturalidad en

Chimborazo. Quito, Ecuador: Abya Yala y Wayne

State.

Ovalle, I. (1978). Bases programáticas de la política in-

digenista. México Indígena, INI 30 años después,

revisión crítica (9-21). México: Editorial libros de

México.

Pineda, R. (2012). El congreso indigenista de Páztcuaro,

KIMIRISHKA KAMUKUNA

mashkashpa, riksishpa, killkashpa katina

kanchik. Kaypakka yuyakkunawan, ñawpa

taytamamakunawanmi rimanakushpa,

paykunapak yuyaykunata killkashpa katina

kanchik. Hatun yachana wasikunapipash,

ashtawan imashina yachachikkuna, yacha-

ykuna kunankama purimushkata riksina

kanchik.

REVISTA CHAKIÑAN, 2018, Nº.4, ABRIL, (5-15)

ISSN 2550-6722

1940, una nueva apertura en las políticas indi-

genista de las Américas. Baukara 2, Bitácoras de

antropología e historia de la antropología en América

Latina, 145, 10-28.

Prieto, M. (2015). Estado y colonialidad. Mujeres y familias

quichuas de la sierra del Ecuador; 1925-1975. Quito,

Ecuador: FLACSO.

Ricoeur, P. (2000). La memoria, la historia y el olvido. Mé-

xico: Fondo de Cultura Económica.

Rodas, R. (2005) Dolores Cacuango, gran líder del pueblo in-

dio. Quito: Banco Central del Ecuador.

Tuaza, L. (2016). Runakunapak ñankuna paskay. Cha-

kiñan, 1, 1-8.

Tuaza, L. (2017). Estrategias de resistencia indígena en

el contexto de la administración privada de po-

blaciones. V. Bretón y MJ. Vilalta (Eds.), Poderes

y personas, pasado y presente de la administración de

poblaciones en América Latina (175-194). Barcelo-

na, España: Icaria Editorial

Tuaza, L. (2017). La construcción de la comunidad desde los

imaginarios indígenas. Riobamba: UNACH.

Walsh, C. (2007). ¿Son posibles unas ciencias sociales /

culturales otras? Reflexiones en torno a las epis-

temologías decoloniales. Nómadas, 26, 102-113.

Yépez, P. (2014). Tradiciones indígenas en el mundo

moderno y su incidencia en la educación inter-

cultural. Sophia, colección de la filosofía de la educa-

ción, 18, 231-251.